Con Nghê thuần túy Việt

Con Nghê thuần túy Việt

Dù là một biểu tượng thuần túy Việt Nam nhưng con Nghê lại chỉ được ít người biết đến. Chim hạc là linh vật từ thời các vua Hùng dựng nên nước Văn Lang ta, vậy con nghê xuất hiện từ bao giờ?

Hai linh vật đặc thù của văn hóa Việt Nam là chim hạc và con nghê, thế nhưng trong khoảng trăm năm gần đây, ta thường thấy rồng và lân được dùng trang trí trong các đền chùa, dinh thự lớn. Như tượng hai con lân trắng ở ngay trước sân chùa Vĩnh Nghiêm, Sài Gòn chẳng hạn. Những ngôi nhà lớn của người Việt ở hải ngoại hay ở trong nước cũng trang trí bằng tượng con lân. Chim hạc là linh vật từ thời các vua Hùng dựng nên nước Văn Lang ta, vậy con nghê xuất hiện từ bao giờ? (Phải chăng từ đời Lý, khi nền văn hóa thuần Việt được phục hồi và phát triển sau một ngàn năm Bắc Thuộc?).

Con Nghê

Con Nghê là gì?

Trong đời sống của người dân Việt, hai con thú được coi như những người bạn thân thiết, gần gũi và quan trọng nhất là con trâu và con chó. Trâu để cầy ruộng, giúp sản xuất lúa gạo, chó để giữ nhà, phòng kẻ gian, phòng thú dữ. Đời sống thực tế có chó giữ nhà, còn đời sống tinh thần thì sao? Ông cha ta cũng cần một linh vật để chống lại các tà ma ác quỷ nữa chứ.

Chó đá được dựng lên vì thế. Ở làng quê miền Bắc Việt Nam, trước cổng làng bao giờ cũng có một con chó đá để bảo vệ cả làng, trước cổng đình bao giờ cũng có chó đá, và trước cổng nhà hay ở ngoài đầu hồi, ngoài cửa nhà cũng thường có chó đá ngồi trước canh giữ cho gia chủ. Những con chó đá này hình dạng thay đổi, cao khoảng từ nửa thước tới một thước, thường là những tảng đá được khắc đẽo rõ ràng oai vệ, nhưng có khi chỉ là một khối đá đặt nghiêng theo dáng một con chó đang ở thế ngồi canh giữ.

Rồi để bầy chó đá hoá linh trước điện thờ, hay bàn thờ ở những nhà giàu có, ở các đình chùa đền miếu, chó đá được khắc đẽo với những chi tiết oai vệ, đầu chó, mặt chó đầy những nét uy nghiêm. Vì linh thiêng như thế, nên được gọi là con Nghê. Thủa nhỏ, vào khoảng đầu thập niên 1950 ở Thái Bình, còn thấy ở nhà cụ Hà Ngọc Huyền, ông ngoại chúng tôi có trưng tượng con Nghê cao gần một thước ngay lối vào phòng khách cùng với những bình, những chóe đời Khang Hy nhà Thanh, đời Minh… Con Nghê này không biết nay đã lưu lạc về đâu?

Tóm lại con Nghê là một linh vật được sáng tạo để bảo vệ đời sống tâm linh của người Việt. Con Nghê thường được thấy qua các món đồ gốm như:

Vài hình tượng con Nghê tiêu biểu

1. Tượng con Nghê

1. Tượng con Nghê: Dựa trên nước men, mầu men, chất đất ta có thể định rằng đây là một tác phẩm đời Lý (thế kỷ 11 –12). Con Nghê này cao độ 36cm, bằng đất nung, phủ men nâu, nét tô đắp cực kỳ tinh xảo, con Nghê trông sống động, oai vệ, tưởng chừng như có thể phóng lên xua đuổi tà ma ngay tức khắc. Mặt Nghê ngắn. Mình Nghê thon dài, rất thanh tú. Cổ Nghê đeo dây lục lạc có tua, cổ ngửng thẳng. Lông trên sống lưng dựng đứng như một hàng kỳ, chạy suốt từ đỉnh đầu xuống đến đuôi. Chân Nghê thanh nhưng thẳng và mạnh, chân sau ở thế ngồi bắp thịt đùi trông rắn chắc mạnh mẽ, hai chân trước chống cao, chỗ đầu gối có lông xoắn cong. Mắt to, miệng lớn, mũi lớn, miệng Nghê hơi hé mở để lộ những răng nanh nhọn hoắt, như sẵn sàng xua đuổi tà ma. Tai Nghê lớn nhưng không dựng lên như tai chó. Lông Nghê mượt sát vào mình với những đường khắc, uốn từ sống lưng xuống phía bụng, trông như vằn chó.

Nậm rượu hình nghê

Nậm rượu hình con Nghê

2. Chúng tôi xin đưa ra hình hai nậm rượu hình con Nghê, một mầu nâu, một mầu đen. Nghê với hình dáng và thế ngồi cũng như mô tả ở trên, tuy rằng các chi tiết không sắc sảo bằng. Nghê ngồi trên một bầu rượu có dáng trên tròn dưới ống. Mình Nghê rỗng, trên lưng Nghê có vòi loe để chuyên rượu vào (nắp đậy chỗ này không còn, cho nên ta không biết nắp cũng làm bằng đất sét nung hay bằng gỗ hoặc lá cuộn). Rượu được rót ra từ vòi dài đi từ thân nậm, tựa như cọc với dây xích buộc Nghê.

3. Bình trầm hương hình Nghê:

Bình đốt trầm hương trên bàn thờ

Mầu men, nước men, chất đất, độ nung của các bình hương này cho thấy đây là các tác phẩm làm thời Chu Đậu (thế kỷ 16, 17, 18 ) chứ không phải đồ đời Lý hay đời Trần. Bình hương gồm hai phần, phần dưới là một hộp nhỏ hình chữ nhật. Đây là chỗ bỏ trầm vào đốt. Phần trên là nắp. Nắp là con Nghê ngồi trên một mặt phẳng đậy vừa kín phần dưới. Mình Nghê rỗng, khi đốt, trầm khói từ phần hộp phía dưới luồn trong mình Nghê rồi bay ra từ miệng Nghê đang hơi khẽ mở, trông rất oai nghiêm. Vì trầm được đốt trong hộp kín phía dưới mà chỉ có thể thoát khói ra khỏi miệng Nghê nên cháy rất chậm, vừa toả đủ khói hương để mang đầy vẻ linh thiêng mà vẫn cháy lâu cả buổi.

Phân biệt con Nghê và con Lân

Con Nghê là linh vật đặc biệt của văn hóa Việt Nam, con Lân thuộc văn hóa Trung Hoa. Về hình dạng, con Lân giống sư tử, đầu có 1 sừng, chân ngựa, mình tròn mập có vảy, đuôi ngắn, miệng ngậm quả cầu, hay ngồi chống chân lên quả cầu. Con Nghê có kỳ mà không có sừng, mình thon nhỏ, dáng thanh, đuôi dài, trông rõ ràng dáng chó. Một số bình hương, chân đèn gốm Việt Nam thời Chu Đậu làm vào khoảng thế kỷ 16, 17 cũng có hình con lân, nhìn vào thì thấy rõ ngay là con lân chứ không phải là con nghê. (Trong sách "Vietnamese ceramics - a separate tradition" của John Guy và John Stevensen soạn, có nhiều hình bình hương trầm với con nghê nhưng đồng thời lại có hình con lân mà ghi chú nhầm là con nghê).

Tượng con Lân

Thời thịnh đạt của Con Nghê

Trong những thế kỷ Bắc Thuộc khi người Trung Hoa làm đủ mọi cách để hủy diệt văn hoá Việt Nam, như: tịch thu, hủy diệt và cấm làm trống đồng, bắt người Việt đổi theo họ Tầu (vì thế những họ cổ Việt Nam như họ Trưng (Trưng Trắc)… không còn nữa….), thì không biết ông cha ta có làm hình tượng chó đá và con Nghê không? Quan sát cách sinh hoạt của người Thượng trên các miền cao nguyên, ta thấy rằng con chó vẫn là con vật rất quan trọng của đời sống thôn dã. Vậy thì ai có thể quả quyết rằng, chó đá, con Nghê không được phát sinh từ thời xa xưa? Tuy nhiên chúng tôi cũng chưa có dịp may được thấy các hình ảnh hay vật tích hình con Nghê của thời đại cổ xưa này. Ước rằng có người với những phương tiện đầy đủ sẽ làm các việc khai quật nghiên cứu và tìm ra di tích con Nghê từ thời xa xưa.

Khi Đinh Bộ Lĩnh dành lại nền tự chủ cho nước Việt, nhà Lý, nhà Trần, rồi nhà Lê nối ngôi dựng lại nền văn hóa thuần Việt phong phú cùng văn học, xã hội, chính trị, nghệ thuật tạo hình của người Việt phát triển rực rỡ.

Trong bối cảnh văn hoá ấy, với sự nẩy nở của những nghệ phẩm, tác phẩm Việt Nam, sự phát triển của kiến trúc đình chùa, sự phát triển của giới quý tộc, trưởng giả càng đòi hỏi nhiều hơn nữa những phẩm vật tế tự, sinh hoạt và trưng bày. Khung cảnh và nhu cầu này đưa đến biết bao phát triển của nghệ thuật tạo hình. Nhu cầu tinh thần, nhu cầu vật chất được đáp ứng bởi bàn tay, khối óc của các nghệ nhân Việt lúc nào cũng xông xáo sáng tạo. Biết bao kiến trúc, cung điện, đình chùa với mái cong thuần túy Việt được dựng lên. Đồ gốm Việt Nam bừng lên tổng hợp kỹ thuật và sắc men Trung Hoa với dạng thức, nét vẽ, và phong cách hoàn toàn Việt Nam. Từ đây những bình, ấm, tô, chén, đĩa… những món đồ Lý Trắng, Lý Nâu, Lý Lục, Lý Đen, những món đồ men ngọc, chuyển qua những món men trắng hoa chàm của đời Trần, đời Lê tuyệt vời, được sản xuất mạnh mẽ. Rồi tiếp theo đó, sang thế kỷ 16, 17, 18 là thời của gốm Chu Đậu, thời tuyệt đỉnh của đồ gốm Việt Nam, với biết bao phẩm vật xuất cảng sang vùng Ba Tư, Nam Dương, Phi Luật Tân, Nhật Bản….

Dựa trên số lượng và phẩm tính của những con Nghê trong các viện bảo tàng và bộ sưu tập của các tư nhân, ta thấy rằng thời thịnh đạt nhất của con Nghê là từ đời Lý cho đến cuối đời Tây Sơn (thế kỷ 11 đến thế kỷ 18). Suốt từ đời Lý, Con Nghê được trọng dụng ở khắp mọi nơi, từ những ngôi nhà dân dã, từ cung đình, cho đến lâu đài, đình chùa, lăng miếu… Đến cuối đời Lê, loạn Trịnh Nguyễn phân tranh, đất nước đi vào 300 năm khói lửa, nhưng không vì thế mà văn hoá Việt điêu tàn mà trái lại càng phát triển mạnh thêm về mọi mặt (thơ văn, kiến trúc, khắc gỗ, gốm sứ …). Trong suốt 8 thế kỷ này, các bình hương trầm, các nậm rượu, và các tượng hình con Nghê là những món không thể thiếu ở nơi tế tự, ở các nhà trưởng giả cho đến nhà bình dân.

Thời suy tàn của con Nghê

Khi Nguyễn Ánh thống nhất sơn hà, triều đình nhà Nguyễn - có lẽ do mặc cảm, do lòng thù ghét các dấu vết văn hóa của đất Bắc, của nhà Trịnh, nhà Tây Sơn - đã quay lưng lại văn hóa Việt Nam mà ưa chuộng văn hóa Trung Hoa. Thế nên, con rồng Việt Nam uyển chuyển của đời Lý Trần Lê, đã bị thay bằng con rồng Tầu thân mập vẩy to, mặt ngắn. Thế nên, thành Thăng Long bị phá đi xây lại nhỏ hơn và biết bao cung điện đời trước (còn lại sau những năm dài chinh chiến) đã bị nhà Nguyễn cho phá đi. Thế nên, trong dù đang chật vật cạnh tranh với đồ gốm Tầu trên thị trường quốc tế, cả một kỹ nghệ đồ gốm Việt nam đã không được triều đình nâng đỡ. Thay vào đó, các món đồ dùng trong cung đình Huế thì được đặt làm từ các lò gốm ở bên Tầu. Thế nên, cả làng Chu Đậu (Hải Dương) phải bỏ nghề gốm mà chuyển qua nghề dệt chiếu (một số nhỏ đã dọn đến Bát Tràng tiếp tục nghề cũ, trong phạm vi rất nhỏ hẹp so với Chu Đậu). Trong các cung điện ở Huế, con Nghê không được dùng, vì đã bị con Lân của Tầu thay thế. Các lư trầm bằng đồng với hình tượng con Lân trên nắp trở nên phổ thông. Các nhà trưởng giả đua theo triều đình chuộng các linh tượng Trung Hoa. Kỹ nghệ đồ gốm tàn lụi, con Nghê chỉ còn sót lại trong những bàn thờ cổ ở chốn thôn dã. Hãy đi đến các ngôi chùa, các kiến trúc ở Việt Nam làm từ thế kỷ 19, ta thấy ngay rằng, con rồng Việt đã biến đổi, con Nghê đã bị thay bằng con Lân, chim Hạc chỉ còn là biểu tượng xưa cũ.

Thương thay, các biểu tượng thuần Việt, các nét tạo hình thuần Việt không còn được người Việt biết đến nữa.

Lâu nay, khi đi qua cửa các nhà giàu có ở Hoa Kỳ, ta vẫn thấy chủ nhà hãnh diện bầy hai con Lân hai bên cửa, cứ như là chùa Tầu. Ở các lò gốm bên Việt Nam, ở Non Nước, Đà Nẵng-Hội An, các nhà khắc chạm cẩm thạch, đâu đâu cũng chỉ sản xuất toàn con Lân mà không có con Nghê. Buồn thay! Chúng tôi ước ao rằng các nhà làm đồ gốm Việt Nam sẽ làm lại tượng con Nghê, bình hương trầm con Nghê để tất cả chúng ta còn hãnh diện nối theo dòng văn hóa Việt Nam của ông cha thủa trước.

Bùi Ngọc Tuấn

Người đàn bà sống giữa bầy nghê

(Nguon: VietNamNet) - Nghê đầu rồng biểu tượng cho sự chính trực. Nghê mình chó thể hiện lòng trung thành. Nghê hình rồng chầu mặt trời dũng mãnh, uy nghiêm. Nghê có đuôi vút cao liên tưởng đến Như ý, một trong tám món vật quý (bát bửu)... Đặc biệt bộ sưu tập của chị có cặp nghê có lông hình xoắn ốc như xoắn ốc trên đầu tượng phật mà người ta gọi là phật ốc, bụt ốc. Đây cũng là cặp nghê duy nhất gồm một con cái, một con đực!

Nghê mình chó

Kể cũng hơi "tân cổ giao duyên" khi đằng sau căn biệt thự, ngay bên bờ hồ bơi mát rượi bất ngờ hiện ra một căn nhà cổ thứ thiệt. Trong nhà ngổn ngang trăm thứ nhưng nổi bật là những con nghê được đặt ở vị trí dễ nhìn thấy nhất.

Ở đâu không biết, chứ ở Sài Gòn, chỉ có người phụ nữ ấy, chị Tú Anh, sở hữu một bộ sưu tập nghê. Chẳng ai chơi món này vì trong mắt nhiều tay sưu tập, nó không giá trị mấy. Nghê của chị là nghê gỗ, chủ yếu là loại nghê đội giá sớ.

Nghê có bộ lông xoắn ốc

Mỗi lần bước vào điện của bà, tôi vừa sợ, lại vừa thích. Những ông quan bà chúa trên ban phủ nhìn xuống, những rồng, những hổ, sư tử, nghê mắt thật to trên các điêu khắc gỗ, trên các hình bằng giấy dán cứ chăm chắm nhìn tôi. Cái không khí thâm nghiêm, âm u ấy khiến tôi thấy gai người. Nhưng rồi ngày nào tôi cũng chui vào trong điện những lúc hiếm hoi vắng bóng người.

Chị Tú Anh bên bộ sưu tập nghê trong căn nhà cổ

Nếu không làm nghề hướng dẫn viên du lịch, có lẽ chị cũng đã bỏ quên những con nghê,

con rồng trợn mắt trong ngăn kéo ký ức tuổi thơ. Nếu đời sống thị

trường không len vào tận những ngôi nhà heo hút nhất, cũng chẳng có đâu

những con nghê

cho chị cắc củm mang về nhà mình. Thật oái ăm, đời sống khá lên làm

người ta quên đi những gì của ngày xưa cũ, những đồ thờ cúng hư hỏng bị

thay bằng đồ mới đẹp hơn, nhưng đồng thời lại là cơ hội cho các nhà sưu

tập như chị Tú Anh, nếu may mắn chớp được!

Nghê có bờm sư tử

Dù đội sớ hay không, nghê đều có chung một nét mạnh mẽ, dữ tợn và toát lên vẻ tôn nghiêm, cao quý. Nhưng vẫn thấy trên mình những đôi nghê đội sớ chút gì đó cam chịu, con thì hõm một lỗ khá sâu, dấu vết của miếng giá bị vỡ, con thì hằn trên lưng một vệt như bị roi quất.

Nghê hóa rồng

Nghê đầu rồng biểu tượng cho sự chính trực. Nghê mình chó thể hiện lòng trung thành. Nghê hình rồng chầu mặt trời dũng mãnh, uy nghiêm. Nghê có đuôi vút cao liên tưởng đến Như ý, một trong tám món vật quý (bát bửu)... Đặc biệt bộ sưu tập của chị có cặp nghê có lông hình xoắn ốc như xoắn ốc trên đầu tượng phật mà người ta gọi là phật ốc, bụt ốc. Đây cũng là cặp nghê duy nhất gồm một con cái, một con đực!

Đôi nghê có đuôi "như ý"

Chị không bán, vì đó là đam mê, là hình ảnh của ngày thơ ấu trong chị nơi miền nông thôn Bắc bộ giờ xa ngái cả nghìn cây số. Ngồi trong căn biệt thự thoang thoảng hương hoa nhân tạo, chứ không phải trong căn nhà đậm hương bưởi, hương chanh ngày cũ, chị tiếc:

Bây giờ các đền chùa, đình miếu, từ đường, lăng mộ... vẫn đang được sơn phết làm mới. Có bức tượng hàng trăm tuổi bị biến mất dưới vài nét chổi sơn đỏ vàng rực rỡ, thậm chí người ta không dùng sơn ta mà dùng sơn Thái cho đẹp và nhanh khô. Nói gì đến mấy con nghê bé tẹo này...

Chị Tú Anh với một chú nghê

Trong cuốn sách về nghệ thuật Huế của mình, tác giả M.J.E.Charle cũng đề cập đến sự lẫn lộn này. Ông miêu tả: "Nghê luôn có hình thức đứng cong lưng, gồng người, có móng, có lông, mồm thì nhe nanh, chồm về phía trước ở tư thế mạnh mẽ, oai vệ. Nhìn vào ta vẫn thấy dáng vẻ của sư tử, nhưng là một con sư tử nhanh nhẹn vì truyền thuyết kể rằng nó đi một ngày được 500 dặm, thậm chí còn nói nó nhảy một cái vượt qua được 500 dặm, ăn thịt cả hổ...".

• Bài, ảnh: Võ Tiến

Nghê đá ở cố đô Hoa Lư (st)

Đây là hình con nghê trên bình gốm Bát tràng của cụ Nguyễn Văn Tuệ - 77 tuổi -thành viên CLB cổ vật PHÁT DIỆM huyện kim sơn - NINH BÌNH (st)

Đĩa men lam vẽ hình nghê - rồng của một hội viên trên web phomuaban

Con lân gốm Chu Đậu của Lưu Quốc Bình-TpHCM tham dự và đoạt giải Lân vương trong bình chọn Đại hội Lân - Nghê - Long mã của web phomuaban.

" ... Lam Kinh cách thành phố Thanh Hóa hơn 50km, bạt ngàn những cánh đồng mía.

Đền thờ vua Lê Thái Tổ nằm sát bên đường còn rêu phong và vẫn nguyên

vẹn. Tượng đồng Vua Lê Lợi được đúc từ ngày xưa đến giờ vẫn uy phong,

lẫm liệt. Tượng Lê Lai cứu chúa, tượng Nguyễn Trãi bằng đồng đen trầm

mặc bút nghiên và đèn sách. Từ ngôi đền cổ kính của vua Lê

Lợi, rẽ sang thị trấn là qua cầu Bạch Ngọc trên sông Ngọc (tên gọi ngày

xưa là cầu Tiên Loan, Giá Kiều), du khách sẽ chạm mặt 138 cột đá chạm

trên diện tích 10.360m2 có kiến trúc từ thế kỷ XV. Vẫn còn nguyên trên

bậc cửu trùng thiên hình đôi rồng thời Lê nằm vuốt râu, đuôi cá quả,

sừng nai, tai thú, mũi sư tử, vây cá chép, mắt chim ưng. Trên thế đất

hình chữ Vương, có Hồ Tây rộng gần 10ha bao bọc, Lam Kinh còn được rào

chắn bởi cây lim, sui, hàng trăm năm tuổi. Qua bậc cửu Trùng Thiên là 3

tòa nhà Thái Miếu được xây dựng lại bằng gỗ lim mua từ Lào. Ba tòa Thái

miếu sẽ khánh thành vào mùa Xuân 2008 này, với kinh phí ước tính khoảng

9 tỷ đồng. Ba tòa Thái Miếu còn đóng kín cửa, tòa thứ 3 đang trong khâu

nước rút. Đó là những cánh cửa Thái miếu mang văn hóa cung đình. Từ Thái miếu du khách sẽ đi thăm lăng Lê Lợi, nơi có sân chầu với hàng nghê đá từ năm 1433. Những con nghê

có vẩy cá chép, râu dê, mắt quỷ, sừng lân, mũi heo, có sóng nước ở bờm,

tượng ngựa, hổ, voi và tượng quan văn, quan võ. Từ lăng Lê Lợi sanglăng Lê Hiến Tông không xa. Lăng Lê Hiến Tông còn nguyên cả sân chầu.Quan văn vẫn nhìn sang Hồ Tây ở Lam Kinh mà chép sử. Rêu phong phủ trên mình những con nghê đá..."

(trích: Di tích Lam Kinh: Rêu phong có đổi thay? - Hoàng Việt Hằng)

Một khái niệm về Con Nghê Bắc Kinh:

".......Con Nghê Bắc Kinh: Nghê là con vật thần thoại, hình thù giống con mèo, trên lưng

có 2 cánh, thường được người Trung Hoa dùng làm chủ đề trang trí. Tại

Lăng Ông, tượng các con nghê bằng sành màu xanh được đặt trên các trụ cột cổng ra vào, trên các trụ bức tường vây quanh Sân Nhang Đèn và khu Mộ Ông..."

(Trích: NGHỆ THUẬT TRANG TRÍ TẠI LĂNG ÔNG BÀ CHIỂU - Trần Vinh)

Vài câu hát nhắc đến con Nghê:

Cưả Hàn , nằm ở trong xa

Ngoài mủi Sơn chà lại có Con Nghê.

Con Nghê chớn chở (? ) dị kỳ

Chỗ này Phật ẩn/yểm thiê.t thì thừa thiên ( ? )(/Phật về Tây thiên )

Ngoài thời nội ngoại (?) sóng xao

Ta sẽ lần vào Bãi dãi (/ dứa)Con Nghê

Con Nghê , chớn chở dị kỳ

Ra nằm nước mặn, thiệt thì Cam linh

(đây là núi Con Nghê ở Sơn chà)

Anh đi làm thợ nơi nao

Để em gánh đục gánh bào đi theo?...

Bốn cửa chạm bốn con nghê

Bốn con nghê đực chầu về xứ Đông

Bốn cửa chạm bốn con rồng

Ngày thời bắt chuột tối thời rồng leo...

"Mỗi người đều có một nghề/Con công thì múa con nghê thì chầu"

Thời bé, nhà bà nội Phoenix có nhiều đồ chạm khắc bằng gỗ, đồng và bát đĩa vẽ hình long lân, quy phụng, chim sẻ, nghê.... nên rất nhớ những hình ảnh này. Sau này được biết bên nhà ngoại có bị mất một con nghê bằng đồng đen nên hay để ý thông tin về nghê.

Chuyện về nghê cũng lắm thứ để bàn.