Nhấm nhẳng với “vua nói tức” Trần Quốc Thịnh!

Nhấm nhẳng với “vua nói tức” Trần Quốc Thịnh!

Thứ hai, 16/2/2009, 07:00 GMT+7

LTS: Vietimes vừa giới thiệu với độc giả về các làng nói khoác ở Việt Nam. Các làng nói phét, nói khoác, nói Trạng ở Việt Nam ta có không nhiều (khoảng hai chục làng) nhưng “chúng” tập trung hầu hết (với 14 làng) vẫn là ở xứ Kinh Bắc cũ (nay là hai tỉnh Bắc Ninh và Bắc Giang). Nhà nghiên cứu Trần Quốc Thịnh được xem như người đi tiên phong nghiên cứu về các cái làng dạng trên ở xứ Bắc. Không chỉ là chuyên gia tâm huyết và nổi tiếng về các làng cười xứ Bắc, ông Thịnh còn đặc biệt hướng sự nghiệp khả kính của mình vào các làng Nói Tức. Trong khi cả nhân loại biết hài hước, thì nói tức, là đặc sản riêng có của xứ Kinh Bắc. Thậm chí,, nhiều người cho rằng, nói tức chỉ Việt Nam mới có, nó thú vị và trí tuệ hơn nói khoác một tầng bậc nào đó (?)…. Nói tức là gì, ông “vua nói tức” Trần Quốc Thịnh là ai? Vietimes xin được trân trọng giới thiệu chân dung một ông “vua” nghiên cứu các làng cười, làng nói tức qua bài viết của tác giả Đỗ Lãng Quân.

“Nói tức cả gà, nói tức cả chó”

Ông Trần Quốc Thịnh và “Văn phòng tư vấn nghệ thuật” độc nhất vô nhị của mình ở tại quê nhà của ông, huyện Quế Võ, Bắc Ninh.

Mẹ tôi ở quê vẫn thường đay đả mỗi lúc có ai lắm lý mà ương gàn: “Gớm, cái lão (mụ) ấy nói gì mà tức như bò đá! Nói gì mà mất cả... rổ lòng!”. Những tưởng quả đất có những làng nói trạng, nói phét, nói khoác, nói ngang, nói giễu; bây giờ về xứ Bắc lại “tận mục tận nhĩ” những “làng nói tức”. Kể cũng lạ. Túm lại, nói tức nghĩa là nói cho người ta tức tối, tức nổ đom đóm mắt lên thì thôi. Hoá ra, đó cũng là một thứ nghệ thuật mang đậm tính truyền thống ở chốn hương thôn, thế mới lạ.[/i]

Ngoại lục tuần, ông Thịnh, nhà ở TP Bắc Giang, vẫn hồn nhiên với cái giọng say hào hoa người của mấy ông “trạng” của “14 làng cười xứ Bắc” (tên bộ sách sưu tầm nghiên cứu tâm đắc của ông) cộng lại. Đời ông đúng là ba chìm bảy nổi. Gặp tôi, ông tấp tểnh chân... què, mặt ông hài hước như Đônkihote, ông chống gậy tre như thầy cúng ở một ngôi làng nghèo. Leo lên 4 tầng lầu ở toà soạn chúng tôi, ông thở dài:

- Cậu lên Bắc Giang tìm tớ. Thôi thì tớ xuống với cậu để đáp lễ. Có gì mà cậu phải lăn tăn. Tớ ngoài sáu mươi chửa chắc đã già. Tớ đi mất đúng có 12 đồng (nghìn) từ Bắc Giang về Hà Nội. Này, nhé, 6 nghìn từ Bắc Giang về Bắc Ninh, bọn xe khách nó mời như rước bố ấy. Thấy tớ chống gậy tre ra là nó gọi: “à, bố Thịnh – nhà nghiên cứu lại cất bước lang thang hả”? Đời tớ là dấu cộng của những chuyến lang thang. Từ Bắc Ninh đi xe buýt về chỗ Lò Đúc, mất 3 nghìn đồng. Từ Lò Đúc sang chỗ cậu 3 nghìn xe buýt nữa. Mỗi ngày tớ xuống thăm cậu một lần cũng chả sao. Thời buổi bây giờ sướng thật.

- Tớ vẫn đi xe đạp quanh năm. Chưa một lần biết đi xe máy, nhưng 4 thằng con tớ, mỗi thằng tớ mua cho một chiếc xe máy. Chứ đùa à...

“Nói tức là nghệ thuật hay lắm chứ. Người làng nói tức, người ta nói tức cả gà, nói tức cả chó. Khách vào, chó cứ sủa nhặng lên, chủ ngồi co chân trên trường kỷ, guốc để dưới gậm, nhìn ra khoảnh sân mới mưa còn vọt vẹt nước, thét: “Mày sủa gì mà sủa ghê thế. Ra ngoài sân mà sủa. Có sợ lấm chân thì guốc đây, tao cho mượn!”. Con gà mới đẻ cứ cục ta cục tác. Anh chàng người làng Đông Loan có vợ vừa đẻ, đang cần giữ im lặng, thấy gà dác quá, anh quơ hòn đất ném thẳng: “Không biết ruốc, đẻ xong ai chả vừa đau vừa rát (cục ta cục tác). Nhưng vợ tao thì nằm im, mày sao cứ phải kêu nhặng lên thế?”.

Nhà nghiên cứu Trần Quốc Thịnh cùng MC - BTV Thanh Hoa (Đài Truyền hình Việt Nam) trong một chương trình làm về nghệ thuật nói tức.

“... Trẻ con làng Đông Loan (huyện Yên Dũng, tỉnh Bắc Giang) nói tức mới hay: khách du lịch đến hỏi mấy thằng bé bắt cua đầu làng, “này cháu, mày là người của làng nói tức hả, có biết nói cho tao tức được không?”. Thằng bé cười sún răng, vỗ vỗ vào hom giỏ, mặt rất nghiêm trọng: “Ôi trời, thời buổi làm ăn. Mỗi ngày vác giỏ ra sông Thương mò cua bán cũng được bảy tám trăm nghìn về cho bố mẹ. Ai hơi đâu mà nói tức cho thiên hạ nó đánh cho vỡ mặt!”. Nói rồi bọn trẻ chạy tán loạn, cười hỉ hả.

Khách đi dọc đường đê sông Thương, hỏi mấy bác vác cày xắn quần móng lợn:

-Bác ơi, từ đây vào Đông Loan mấy cây nữa ạ?

Bác nói bằng cái giọng vừa nặng lại vừa nhẹ, nhấm nhẳng ra điều ta đây quá quê mùa:

-Đông Loan mấy cây? Nhà chú ơi, tôi cũng chưa đếm đâu. Từ ngày Bác Hồ mở ngày tết trồng cây đến giờ, làng tôi trồng suốt, nhưng chưa bao giờ đếm xem từ đây về làng có bao nhiêu cái cây. Nhà chú tiện đường thì đếm hộ làng tôi với... nhé, nhé!

Công tử con quan đi học xa, về huyện nghe tin có Đông Loan nói tức, tấp tểnh đi ngó xem. Vừa đến đầu làng Đông Loan, thấy bên kia cái mương nước có một đám đông lớn, anh hỏi mấy cô cắt cỏ:

-Cái gì mà xúm đen xúm đỏ thế kia?

-Trình công tử, họ xem chuột lột.

Từ thuở bé chưa nhìn thấy chuột lột ra sao, muốn ngó tý, công tử hỏi:

-Muốn sang thì đi đằng nào?

Cô gái chỉ:

-Muốn khô đi vòng đầu đình, muốn gần thì đi thẳng, lội một tý.

Công tử cho ngựa lội. Bỗng “ùm”, cả hai thầy trò và ngựa cùng sa xuống hố ngầm, ướt lướt thướt.

Lóp ngóp lội lên bờ tìm đám đông thì hoá ra mấy người mua cá mới tát ao. Thầy trò công tử đi vòng lại trách cô cắt cỏ:

-Họ mua cá sao cô dám bảo là có chuột lột?

Cô ráo hoảnh:

-Chả chuột lột sao lại ướt thế kia?

Câu chuyện này được người làng kể với nhiều dị bản khác nhau, các dị bản đã đưa người nghe đến một nhận định: nói tức nhiều khi cũng là nói cùn!

Công tử đứng bờ mương háo hức xem chột lột, hỏi:

-Có sâu không?

-Làm gì có sâu.

Công tử lội rồi rơi tòm xuống ao, ướt hết, lên, trách các cô:

-Cô bảo nông để tôi và ngựa ướt hết rồi!

Cô bảo:

-Công tử hỏi có sâu không? Em nói là không có sâu, rét thế này, lại là ở dưới mương nước chảy, đỉa còn chẳng có nữa là sâu bọ.

Nói tức cùng các bô lão, các nhà nghiên cứu tại đình làng (ngoại ô TP Bắc Giang, tỉnh Bắc Giang).

Vẫn chuyện “công tử và cô cắt cỏ”. Thanh niên này cũng vào hàng giỏi giang, đạp xe qua làng Đông Loan, nghĩ rằng mình không hành động, không nói năng gì thì có mà ông giời cũng chẳng nói tức được mình. Anh liều mạng đi qua cánh đồng có các cô nói tức tài danh nhất. Anh đi chầm chậm. Bỗng dưới ruộng lúa có một cô ngừng tay nạo cỏ hỏi bạn:

-Sao người ta mặc áo sơ-mi cứ phải sắn tay lên nhỉ?

Cô kia trả lời:

-Cho nó rõ cái đồng hồ mới được diện!

Anh này đạp miết về nhà buông tay áo, cài khuy cổ, đạp xe ra đồng, chắc mẩm các em hết chỗ nói tức. Lại một cô hỏi bạn:

-Sao trời nóng người ta cũng buông tay áo nhỉ?

Cô bạn lại nói:

-Thì có cái đồng hồ đi mượn, trả người ta rồi mà lại.

Anh này lại đạp miết...

(Các câu chuyện trích trong bài này đều theo lời kể của ông Trần Quốc Thịnh và cuốn “Làng cười xứ Bắc” của ông)

“Tớ lên thẳng phòng Chủ tịch tỉnh, xin cấp một bộ đùi đĩa và một đôi lốp xe đạp để nghiên cứu làng... cười”

“Thế hệ các cậu bây giờ sướng thật, chứ hồi xưa, tớ làm anh cán bộ văn hoá ở Quế Võ, mệt. 40 tuổi tớ bị bắt khai thụt 5 tuổi để đi học Đại học, vì đang có phong trào đại học hoá đội ngũ cán bộ tỉnh mà. Mà cái anh trẻ được cử đi học lại dốt quá, tớ đành đứng ra “gánh vác” cho đủ chỉ tiêu. 40 tuổi thành anh sinh viên già. Lúc ấy thằng Khải, con cả tớ cũng đi đánh nhau ngoài chiến trường về. Trước, nó là sinh viên được động viên đi oánh nhau, hết giặc lại thành sinh viên. Thế là hai bố con học cùng một lớp.

“Vào Đại học, khi tớ chú tâm nghiên cứu làng cười, cánh sinh viên sợ chết cha. Bấy giờ, người ta bảo, tiếu lâm là truyện chống lại thế lực cầm quyền; chế độ ta xã hội chủ nghĩa, không còn gì phải “tiếu lâm” nữa. Tớ vẫn quyết tâm nghiên cứu cho ra nhẽ. Nghĩ lại thì đời mình suốt đời học nhằng học nhịt, học vơ học vét thế này, cũng phải làm một cái gì đó cho ra trò chứ. Hai bố con tốt nghiệp Tổng hợp Văn. Con trai tớ nó lấy vợ cùng lớp (nghĩa là cùng lớp cả với tớ) nữa. Thế mà nhà có 3 người Tổng hợp Văn được trên “phân bổ” mỗi một cái xe đạp khung miền Nam, xăm lốp chả có. Tớ mới mạnh dạn lên phòng ông Chủ tịch tỉnh M.T.L (sau này đồng chí về Quốc hội công tác-PV) xin được cấp một đôi lốp và một bộ đùi đĩa để tôi đi... nghiên cứu văn hoá xứ Bắc. Anh bảo, có xứ nào nhiều làng cười như xứ Kinh Bắc chúng tớ (trước gồm cả Bắc Ninh, Bắc Giang) không? Cả Việt Nam, tính ra chỉ Quảng Trị có làng nói Trạng Vĩnh Hoàng, thêm một làng cười Văn Lang ở Phú Thọ, còn lại tất thảy 14 làng cười nằm trọn ở xứ Bắc hết! Xứ Bắc lại có đặc sản làng nói tức nữa, ghê gớm chưa? Tớ cứ đi miên man, đến làng nọ người ta lại giới thiệu tới làng kia, “hay lắm, nhà bác cứ sang khắc biết”. Tôi là người đầu tiên phát hiện và sưu tầm về 3 làng nói tức Nội Hoàng, Can Vũ, Đông Loan (cả nước chỉ có 3 làng – PV).

Ông Thịnh bảo: Tôi kiện bất kỳ ai “sử dụng” đến những công trình tâm huyết của tôi mà không xin phép. Danh sách các người “thuổng” của tôi đã lên tới gần 30 “anh” rồi, trong đó có nhiều người nổi tiếng… kinh khủng”.

Cuối cùng, tớ dự định sẽ xuất bản một loạt dăm quyển sưu tầm truyện cười và làng nói tức xứ Bắc. Không ngờ, có kẻ “xúi” đểu “lão Thịnh viết sách chưởi cả tỉnh Hà Bắc (cũ)”, thế là người ta cấm. Thành lập cả hội đồng 5 thành viên (cả thủ kho, kế toán trưởng các thứ) để huỷ sách của tớ. Huỷ một vạn quyển sách, huỷ cả một tấn tư giấy của nhà nước chứ có ít đâu. Độ ấy chưa cấm pháo, tớ nằm buồn, cứ nghĩ: nếu đem cuốn pháo thì có mà nó nổ đùng đoàng cả tuần chửa hết. Tớ liều chết giữ được một quyển, vừa rồi thằng cháu làm Bí thư huyện uỷ Thuận Thành về hưu, nó sang đòi mượn bằng được về để “ngâm cứu”. Nó đánh mất (hoặc nó thủ túi làm độc bản của mình), tớ quay ra chưởi nó chổng mông vào văn hoá mãi. Ngày ấy, sách bị huỷ giấy mực còn thơm phưng phức, tớ còn đau tới mức suốt ngày cầm chai rượu, kéo càng xe cải tiến đi làm rồi chửi đổng.

“... Rõ ràng tôi sưu tầm những câu chuyện trong dân gian, truyện ấy bây giờ các nhà xuất bản in túa xua y xì phoóc sách của tớ có làm sao đâu?. Thế mà “nó” phao tin là lão Thịnh học lắm chữ về rồi đâm ra phản động. Nhiều người xui tớ kiện kẻ xấu, nhưng tôi bảo, chả dại, một đời kiện chín đời thù”.

Người đành hanh giữ bản quyền nói tức

“... Năm 1988, tớ cho xuất bản quyển “Truyện làng cười xứ Bắc – 14 làng cười truyền thống” (Sở Văn hoá Thông tin Hà Bắc xuất bản). Bao nhiêu tâm huyết của tớ dồn cả vào đó. Và, hình như, nhiều làng nói tức cũng dần phát triển theo sự “tôn vinh nói tức” của tớ. Tớ ăn nằm ở các làng để nghiên cứu từ nguồn nước cho đến âm điệu, cư dân, tập quán của các làng. Thỉnh thoảng đạp xe về, các cụ lại bíu áo: “Này, làng vừa đẻ ra mấy câu nói tức thế này có hay không...”. Sưu tầm như thế hạnh phúc lắm!

Như làng Nội Hoàng, nghệ thuật nói tức nó rất từ từ, bà con cứ sống, và những câu nói tức ra đời nhúc nhắc. Còn ở Đông Loan, bà con la cà, trà dư tửu hậu, phát triển nói tức rất ác. Truyện hiện đại rất cập nhật. Có ông là Phó Giám đốc Sở vốn là người Đông Loan, nay về hưu sống ở thị xã, ngày nào cũng thấy cô gái trẻ đi qua nhà rao lanh lảnh “ai khoai nướng nào”, ông cảm tác mới thở dài: “Con cái nhà ai lớn nồng nỗng thế này mà chả học hành làm ăn gì. Cứ ngồi nướng khoai rồi đem gọi cả làng cả phố ra khoe... khoai nướng thế này?”. Có bà Phó Chủ tịch huyện về thăm làng, đi ôtô đen bóng rõ xịn, cả làng kéo ra xem, ngắm nghía, một ông đi qua làm bộ khinh rẻ: “Gớm, có miếng tôn gò đen ngòm mà thi nhau ra để ngó!”.

Nhưng, sau công trình kỳ khu và độc đáo đó, ông Trần Quốc Thịnh, Hội viên tích cực của Hội Văn nghệ Dân gian Việt Nam bắt đầu nổi đoá với lối làm việc bàn giấy của nhiều nhà nghiên cứu, nhiều người chữ nghĩa thích “đạo” những câu nói tức mà ông tự cho là mình đang giữ bản quyền. Giọng ông chợt nghiêm túc và trầm trọng khi nói về vấn đề bản quyền, ở góc nhìn của ông. Ông bắt đầu xưng tôi với tác giả, ông nói như một người đang đăng đàn diễn thuyết:

“Những năm 1980, tôi vừa làm xong bản thảo “Bước đầu tìm hiểu các làng cười Việt Nam”, đưa cho thằng con cả tôi đang làm ở Báo Hà Bắc (cũ) xem, nó cho thằng bạn nó xem, thế là bị đánh cắp. Thằng ấy đem đăng lên tạp chí VH, tớ nhớ rất rõ: tớ tức tốc ra Hà Nội gặp ông nhà thơ Hoàng Trung Thông. Ông Thông bảo: mày cứ viết đơn kiện, tao sẽ cho bọn “đạo chữ” này một trận tơi bời để làm răn với kẻ khác. Tôi tha bổng. Nhưng thằng nào đó lại ăn cắp tiếp, nó lại đem đăng ở báo VN, ông HT - lãnh đạo báo cũng bảo tôi - nếu đúng như thế tôi sẽ đuổi thằng này, ông còn gọi Trần Ninh Hồ, bà Ngọc Trai lên làm chứng. Tôi thương sự nghiệp thằng ăn cắp bản thảo nên cũng “bãi nại”. Nhưng, như thế để thấy vấn đề: thông tin về làng nói tức cực kỳ hấp dẫn đối với công luận. Tiếc là chúng ta chưa quảng bá được như cần phải có”.

Chợt, ông Thịnh lôi trong chiếc túi cũ mèm ra một quyển sách trình bày khá đẹp:

- Đây là một quyển tôi mới phát hiện ra, NXB TN phía Nam, họ in trộm của tôi mà chả thông báo gì. Bộ sách của họ có nhiều quyển, riêng quyển này giống hệt sách của tôi, không sai một dấu chấm dấu phảy. Tôi kiện chứ. Hiện nay, tôi đã phát hiện ra 26 cơ quan, đơn vị, cá nhân ăn cắp sách, ăn cắp những câu chuyện làng nói tức của tôi sưu tầm mà không hề xin phép. Không trả tôi một đồng kềnh ngã ngửa nào. Đây, Báo TT, đây, Báo QĐ, họ in y nguyên truyện tôi đã dày công sưu tầm, thôi thì họ in là theo Truyện cười dân gian Hà Bắc (ví dụ thế) thì cũng là biết điều, tôi chả đòi hỏi gì. Tài liệu đã công bố thì thôi. Nhưng việc mập mờ là không xong, GS K. lấy cả quyển sách của tôi - cứ nghĩ tôi là thằng sưu tầm tỉnh lẻ thì không để ý (?) - vào công trình của ông, không thiếu một dấu chấm dấu phảy. Tôi đâm đơn kiện, ông viết cho tôi một lá thư 4 trang, dày đặc kín chữ ngỏ ý bỏ qua, rằng “xin ông ít tư liệu”. Nhưng, nếu không đem 4 triệu đồng tiền “bản quyền” lên nộp tôi, thì chả đời nào tôi “tha”. Tương tự thế, ông “có đai có đế” CB ăn cắp chữ của tôi, tôi quật cho tơi bời rồi tôi “bãi nại” tha bổng. Nhà xuất bản N vừa cho người van xin tôi, bởi họ viết về 7 làng cười ở Việt Nam thì có tới 5 làng mà tôi đã phải đi mòn lốp xe, gẫy đùi đĩa xe (xin Chủ tịch tỉnh cấp) mới có được. Ông MTC van tôi thật sự. Tôi đếm và ghi tên được 20 đơn vị ăn cắp của tôi, còn ngót chục đơn vị sau tôi chán chả ghi nữa, tài liệu của tôi hay quá, độc quá, đã bị ăn cắp khoảng 30 lần (mà tôi phát hiện được). Mấy nhà báo ở báo NN, báo PL tự in tên mình sưu tầm chuyện làng nói tức, tôi có ý kiến, cũng phải lên tận nhà tôi xin lỗi tôi thì tôi mới tha cho đấy. Có người còn cầm mấy trăm nghìn tiền nhuận bút đưa cho bà nhà tôi (mà tay cứ rung cầm cập) để bà nói tôi đỡ giận đấy. (Ông Thinh vung cây gậy tre nhỏ như cái sào đuổi vịt lên, trợn mắt). Một vài trăm nghìn đối với tôi – gã nhà quê - là to lắm; nhưng cũng là bé lắm nếu cứ đối xử với “bản quyền” kiểu thế này.

“Tại sao tôi dám kiện? Vì ông bảo ông sưu tầm, thế thì sổ điền dã của ông đâu, ông về làng nào, gặp ai, tên tuổi thế nào? Xin thưa, tôi đã gặp họ và sưu tầm truyện tự lúc họ còn chưa chầu tiên tổ cơ. Không bao giờ ông gặp được họ nữa. Nói tức là tư liệu sống của tôi, cả làng người ta biết và quý mến tôi. Quê tôi một bồ ông cống, một đống trạng nguyên, một thuyền bảng nhãn. Đừng có đùa, cứ tưởng ngồi mát ăn bát vàng mà xong với tôi à?” - ông Thịnh vênh cái kính méo xẹo rỉ ngoèn của mình lên, tự tin. “Tớ cáu tiết nói vậy thôi. Bon chen làm gì. Tớ thích “Tố sự ung dung nhật nguyệt trường – thế mới là Đời”. Ông lại bỏ 12 nghìn đi xe buýt vượt 70km, về lại Bắc Giang, hứng chí lại xuống các làng nói tức, bổ sung những câu chuyện mới.

Ông Thịnh cười khì khì: “Nói tức hiện đại nhé, tớ kể này: làng Đông Loan có anh nghèo, nhưng ăn rất hoang. Toàn đi ăn bún chịu, cả năm chưa giả tiền. Một hôm anh làm xong 2 đĩa bún, mấy bát mắm tôm xong, vuỗi đít đứng dậy. Bà chủ táu hạu nhìn theo: “Thế ra anh lại ăn không của tôi 2 đĩa bún nữa à?”. Anh này quay lại trợn mắt: “Hôm nay tôi chấm mắm tôm, chính bà múc cho tôi. Hôm qua tôi chấm nước mắm cá cốt, cùng là bà giót cho tôi. Gớm, người như tôi có ăn bún không bao giờ” – tiếng ông Thịnh cười vang mấy tầng nhà. Ông giắt lại quai dép nhựa Tiền Phong, hứng chí xắn quần móng lợn. Ông túc tắc bảo, “tớ về đây”, rồi chống gậy thập thễnh bước xuống các tầng lầu.

Qua rất nhiều số liệu và nhiều sự kỳ công, ông Thịnh lý giải về sự ra đời của làng nói tức Đông Loan như sau: “Gái Đông Loan mỏng mày hay hạt, nhanh nhẹn đảm đang và hơi... tinh nghịch. Nguồn gốc nói châm biếm một phần ở những cô gái mau mắn này mà ra”. Thêm nữa, những điều hổ lốn, vênh nhau giữa các nhóm dân cư trong Làng cũng là nguyên nhân quan trọng khiến cho họ khích bác nhau một cách có... truyền thống: “Đông Loan lắm nghề thì mỗi người một nghệ. Người buôn bán nói “phi thương bất phú”, người làm ruộng lấy canh nông vi bản cho rằng “săn sóc không bằng góc ruộng”, người làm thợ bảo “ruộng bề bề không bằng nghề trong tay”. Đó cũng là một sự phát sinh nói tức.

Bài và ảnh của ĐỖ LÃNG (nguồn vietimes)