Quý biến và quý ứng trong Đông y

Quý biến và quý ứng trong Đông y

Con người là một trong những sinh vật của giới tự nhiên, lúc nào cũng tiếp xúc với thiên nhiên nên luôn bị ảnh hưởng trực tiếp của thiên nhiên. Y học phương Đông đã gọi hiện tượng về thay đổi khí hậu của 4 mùa: xuân, hạ, thu, đông là "quý biến", gọi cơ năng thích ứng của cơ thể với sự thay đổi về khí tượng của 4 mùa là "quý ứng", phải có sự thích ứng lẫn nhau giữa cơ thể con người với hoàn cảnh tự nhiên thì con người mới khỏe mạnh và tồn tại được. Sự liên quan mật thiết giữa con người với thiên nhiên đã được các nhà y học đặc biệt chú ý trong mọi lĩnh vực: sinh lý, bệnh lý, chẩn đoán, phòng bệnh và chữa bệnh.


Ảnh hưởng của khí hậu tới sức khỏe

Tứ thời (bốn mùa)

Y học phương Đông đã nhận định quy luật biến hóa bình thường của khí hậu tứ thời là: Xuân ôn, hạ nhiệt, thu lương, đông hàn. Về quá trình sinh trưởng của thực vật trong một năm thì bắt đầu đâm chồi nẩy lộc vào mùa xuân, sang hạ thì lớn lên tươi tốt, mùa thu thì khô héo dần và đến mùa đông thì lá rụng, tàng trữ lại ở thân, quả. Quá trình sinh trưởng của động vật trong một đời cũng chia thành những giai đoạn tương tự như vậy: Từ lúc sinh ra đến trưởng thành, lớn mạnh rồi suy yếu và tử vong. Tất cả các sinh vật đều phải trải qua một quá trình nhất định trong hoạt động sinh mệnh bình thường. Từ đó đã thành một quy luật: "Sinh, trưởng, hóa, thu, tàng". Biết được quy luật đó sẽ giảm bớt hoặc tránh được bệnh tật, từ đó chuẩn bị các bước để phòng bệnh.


Sự biến chuyển của các mùa: Xuân, hạ, thu, đông tuy có quy luật nhất định nhưng sự biến của hàn, nhiệt, ôn, lương nhiều khi cũng không nhất thiết tương ứng với từng mùa. Hơn nữa ở mỗi địa phương khác nhau, thời gian khác nhau, sự biến hóa của khí hậu đều khác nhau, con người không kịp thời thích ứng được với các biến hóa của khí hậu sẽ dễ mắc bệnh.

Lục khí

Con người luôn tiếp xúc với thiên nhiên nên sức khỏe con người không thể tách rời khỏi sự biến hóa của khí hậu, khí hậu biến hóa rất phức tạp. đó là 6 nhân tố chủ yếu làm cho khí hậu biến hóa. Đông y gọi phong, thử, thấp, táo, hỏa, hàn hay "lục khí".

Phong là sự vận chuyển của không khí, chủ khí của mùa xuân.

Hàn chỉ nhiệt độ hạ thấp, chủ khí của mùa đông.

Thử (nhiệt) là nhiệt độ không khí ngoài trời lên cao, chủ khí của mùa hạ.

Thấp là độ ẩm ướt tăng lên, chủ khí của cuối mùa hạ.

Táo là chỉ độ ẩm giảm, chủ khí của mùa thu.

Hỏa là nhiệt quá cao bốn mùa khí đều có thể hóa hỏa.

Lục khí có ảnh hưởng trực tiếp đến sự tồn tại và phát triển của mọi sinh vật. Như trên đã nói tứ thời là biến hóa của âm dương, mà lục khí lại là biến hóa của tứ thời, vậy quá trình biến hóa của tứ thời - lục khí chính là quá trình biến hóa của âm dương.

Quan hệ giữa lục khí và bệnh tật

Con người sống trong tự nhiên phải nhờ vào sự cân bằng, hài hòa của khí hậu, môi trường và những yếu tố xung quanh. Sự biến hóa của hoàn cảnh bên ngoài ảnh hưởng rất lớn đến việc phát sinh bệnh tật; khi cơ thể bị những nguyên nhân bên ngoài (ngoại tà) như: phong, thử, thấp, táo, hỏa, hàn xâm nhập mà gây ra bệnh thì có các phản ứng chống đỡ của vệ khí gây ra sốt... Nếu do phong có thể gây ra chứng khó thở, ho hen, trúng phong... "phong" tuy chủ khí của mùa xuân nhưng nếu chính khí suy yếu thì tứ thời đều có thể gây bệnh được. Người xưa nói: "phong giả bách bệnh chi trưởng dã", nghĩa là phong có thể phát sinh ra trăm bệnh. Nếu do hàn có thể gây đau đớn, tê liệt, co cứng... Nếu do thấp có thể làm trở ngại vận hành khí huyết, người nặng nề, ăn uống khó tiêu... Nếu do nhiệt có thể gây ra sốt làm mất tân dịch, khát, nặng thì mê sảng...

Lục dâm

Phong, thử, thấp, táo, hỏa, hàn ở trạng thái bình thường giúp cho mọi sinh vật tồn tại và phát triển gọi là lục khí, khi xâm nhập vào cơ thể gây ra bệnh gọi là lục dâm.

Trạng thái của phong, hỏa, thử, thấp, táo, hàn

Nói cách khác trạng thái bình thường của khí hậu xâm nhập vào cơ thể gây ra bệnh gọi là "lục dâm".

Sách Nội kinh viết: "Đông thương vu hàn, xuân tất bệnh ôn, xuân thương vu phong, hạ sinh xan tiết, hạ thương vu thử, thu tất tẫn ngược, thu thương vu thấp, đông sinh khái thấu", nghĩa là: mùa đông cảm nhiễm hàn tà mà chưa phát bệnh tất nhiên đến mùa xuân sẽ phát sinh ôn bệnh (sốt...), mùa xuân cảm nhiễm phong tà mà chưa phát bệnh đến mùa hạ sẽ phát sinh bệnh tiết tả (san tiết là một chứng của bệnh tiết tả), mùa hạ cảm nhiễm thử tà mà chưa phát bệnh đến mùa thu sẽ phát sinh bệnh triệt ngược (tẫn ngược là một chứng của triệt ngược), mùa thu cảm nhiễm thấp tà mà chưa phát bệnh đến mùa đông sẽ phát sinh bệnh khái thấu.

Ảnh hưởng của thổ nghi đối với sức khỏe

Trong một nước, ở mỗi địa phương khác nhau, hoàn cảnh thiên nhiên, địa lý và sinh hoạt tập quán của nhân dân khác nhau. Người xưa cũng đã biết: "Thủy thổ" thể chất và tật bệnh ở mỗi nơi một khác là do biến hóa của khí hậu ở mỗi nơi một khác. Do đặc điểm của địa lý, khí hậu của từng vùng, từng địa phương mà cơ thể sinh vật và con người đều phải chịu ảnh hưởng và tác động mang tính lâu dài và liên tục, những cơ thể không thích nghi được hoặc không bù trừ được sẽ bị bệnh. Vùng hàn đới lạnh giá, tuyết sương nhiều, rau tươi hoa quả ít, nhân dân hay mắc chứng bệnh phù thũng. Vùng miền ven biển, ven sông cá tôm nhiều, tập quán hay ăn gỏi gây ra nhiều bệnh ở đường tiêu hóa và nhiễm khuẩn. Vùng nhiệt đới, nhiều bệnh thấp nhiệt, bệnh đường tiêu hóa, sốt rét... Vùng Tây Nam đá cát nhiều, khí hậu khô nóng hay bị trúng độc... Từ những tính chất đặc thù trên, muốn phòng bệnh và chữa bệnh tốt cần phải biết rõ hoàn cảnh thiên nhiên, khí hậu biến đổi và tập quán sinh hoạt của nhân dân ở từng miền.

Khí hậu khô nóng ảnh hưởng xấu tới sức khỏe con người.

Thích ứng của con người với tự nhiên

Sự biến hóa của tứ thời - lục khí là điều kiện có lợi cho việc phát sinh và phát triển của sinh vật. Tứ thời - lục khí có những biến hóa khác thường thì sẽ gây trở ngại cho cơ năng sinh lý của con người và gây bệnh tật. Nhưng những biến hóa có lợi hoặc có hại đó đối với cơ thể không phải là do tứ thời - lục khí quyết định, mà tứ thời - lục khí chỉ là những nhân tố thuận lợi để gây bệnh, còn tính chất đặc biệt về sinh lý, cơ quan vệ ngoại và tâm lý của mỗi người mới là cơ sở của sự phát sinh ra bệnh tật. Tính chất đó người ta gọi là cơ năng thích ứng của cơ thể con người.

Khí hậu nhiều khi biến hóa rất bất thường nhưng cơ thể không sinh bệnh là do cơ năng sinh lý của cơ thể đã tùy theo biến hóa của tứ thời - lục khí mà biến đổi để thích ứng với những biến hóa đó.

Sách Linh khu viết: "Thiên thử y hậu, tác tấu lý khai, cố hãn xuất... thiên hàn đắc tấu lý bế, khí thấp bất hành, thủy hạ lưu vũ bàng quang, tắc vị niệu dự khí", đó là nói lên cơ năng thích ứng của cơ thể sẽ cải biến tuỳ theo sự biến hóa khác nhau của khí hậu. Lục dâm có thể làm cho người bị đau ốm, nhưng người ta bị ốm, không phải chỉ đơn thuần do lục dâm gây nên, mà vấn đề quyết định quan trọng nhất là do cơ năng thích ứng của cơ thể yếu hay mạnh mà phát ra bệnh nhẹ hay nặng hoặc không phát ra bệnh...

Sách Linh khu cũng viết: Chỉ có tà khí không thể gây bệnh được, sinh bệnh chủ yếu là do khi cơ thể đã bị suy yếu rồi lại bị tà phong ảnh hưởng. Nếu cơ thể không bị suy yếu (ý nói sức đề kháng tốt) thì dù có gặp mưa to gió lớn cũng không thể mắc bệnh được.

Trong thực tế có nhiều người cùng một lúc mắc cùng một chứng bệnh, nhưng phát bệnh thì không hoàn toàn giống nhau, bệnh phát triển và bình phục cũng không giống nhau. Đó là do: người càng khỏe, càng dễ thích ứng với các biến hóa thì càng mau lành bệnh, người mà cơ năng thích ứng yếu thì lâu khỏi bệnh. Đó chính là do "nội nhân quyết định ngoại nhân" mà sách Nội kinh viết trong nguyên nhân gây bệnh.

Khi khí hậu thời tiết thay đổi, huyết mạch trong cơ thể cũng tùy theo sự thay đổi của bốn mùa mà thay đổi để thích ứng. Do ảnh hưởng khí hậu 4 mùa thay đổi để cơ thể thuận với khí hậu, mạch biến đổi như sau: "Xuân nhật phù, như ngư chi du tại ba, hạ nhật tại phu, phiếm phiếm hồ vạn vật hữu dư, thu nhật hạ phu trập trùng tương khí, đông nhật tại cốt, trập trùng chu mật".

Khi khí hậu bốn mùa đã ổn định bình thường thì mạch tượng biểu trưng của 4 mùa thể hiện thiên về: xuân "huyền", hạ "hồng", thu "mao", đông "thạch".

Trong công tác phòng bệnh

Con người có liên quan mật thiết với biến hóa của khí hậu bốn mùa, khi có biểu hiện khí hậu trái thường bản thân cơ thể tự điều chỉnh để thích ứng, các biện pháp hỗ trợ để cơ thể đỡ tổn hao chính khí là một việc cần thiết như: Trời rét ăn trầu không, mặc quần áo ấm, sưởi ấm...

Nắm vững quy luật sinh trưởng của sinh vật và chú trọng giữ gìn cơ thể thích ứng được với quy luật: sinh, trưởng, hóa, thu, tàng của tứ thời.

Trong cuộc sống luôn luôn rèn luyện trong lao động, học tập, nghỉ ngơi, sinh hoạt, ăn uống điều độ, giúp cho khí huyết lưu thông, tinh thần thoải mái để có một sức khỏe tốt thích ứng được các biến hóa phức tạp của khí hậu tứ thời.

Bệnh phát sinh và biến chuyển cũng theo quy luật của khí hậu nên khi chữa bệnh thầy thuốc cũng phải nắm vững quy luật biến hóa của khí hậu tứ thời.

Sách Nội kinh viết: Nói chung các bệnh đều biến chuyển theo quy luật sau đây: "Trong một ngày sáng sớm nhẹ và ở trạng thái an ninh, chiều tối thì nặng hơn và đêm đến bệnh càng nặng".

Đó là do ảnh hưởng của khí hậu theo quy luật bình thường "Xuân khí chủ sinh, hạ khí chủ trưởng, thu khí chủ thu, đông khí chủ tàng" của một năm. Trong một ngày cũng dựa theo quy luật đó "buổi sáng tương đương với mùa xuân thuộc vào giai đoạn sinh, công năng của cơ thể mạnh nên bệnh ở trạng thái nhẹ. Buổi trưa tương đương với mùa hạ thuộc vào giai đoạn trưởng, công năng của cơ thể rất mạnh có thể chống lại các tà khí nên bệnh ổn định, cơ thể an ninh. Chiều tối tương đương với mùa thu thuộc vào giai đoạn giảm yếu, công năng cơ thể yếu dần và bệnh tà bắt đầu hoạt động do đó bệnh nhân ở vào trạng thái bệnh nặng hơn. Đêm tương đương với mùa đông, ở vào giai đoạn thu tàng, công năng cơ thể ở trạng thái nghỉ ngơi, chỉ còn tà khí hoạt động nên bệnh rất nguy kịch".

TTND.BS. Trần Văn Bản

Nguồn: Suckhoedoisong.vn