XẠ CAN (Rhizoma Belamcandar Chinensis)

XẠ CAN (Rhizoma Belamcandar Chinensis)

Hồng Sơn (Theo Y học cổ truyền Việt Nam)

Xạ can Xạ can còn gọi là cây Rẽ quạt, Biển trúc là thân rễ phơi hay sấy khô của cây Rẽ quạt (Belamcanda sinensis (L) DC) thuộc họ Lay ơn (Iridaceae), có mọc khắp nơi ở nước ta.

Tính vị qui kinh: Vị đắng, tính hàn. Qui kinh Phế.

Theo các sách cổ:

• Sách Bản kinh: vị đắng tính bình.
• Sách Trấn nam bản thảo: tính hơi hàn, đắng cay, có độc ít.
• Sách Lôi công bào chế dược tính giải: nhập Phế, Can, Tỳ.
• Sách Bản thảo kinh thư: nhập thủ thiếu dương, thiếu âm, quyết âm.

Thành phần chủ yếu: Trong Xạ can có Glucozit: Belacandin (C24H24O12), tectoridin (C22H22O11), Iridin (C24H28O4), Magiferin và Shekanin (Xạ can tố).

Tác dụng dược lý: A.Theo Y học cổ truyền:

Xạ can có tác dụng: thanh nhiệt giải độc, khu đờm lợi yết, trị các chứng hầu họng sưng đau, đàm thịnh ho suyễn.

Các sách cổ ghi:

• Sách Bổn kinh: " Chủ khái huyết thượng khí, hầu tý yết thống khó thở. Tán kết khí, phúc trung tà nghịch, ẩm thực đại nhiệt".
• Sách Danh y biệt lục: " trị huyết cũ ( huyết ứ) tại tâm tỳ, ho, mồm hôi, tán nhiệt khí trong ngực".

Sách Dược tính bản thảo: " trị hầu tý thủy tương bất nhập thông nữ nhân nguyệt bế, trị chủ khí ( mệt mỏi), tiêu ứ huyết".

Sách Nhật hoa tử bản thảo: "tiêu đàm, phá trưng kết, hung cách mãn, phúc trướng, khí suyễn khai vị hạ thực, tiêu thủng độc, trấn can minh mục".

Sách Bản thảo cương mục: " giáng thực hỏa, lợi đại trường, trị ngược mẫu".B.Theo kết quả nghiên cứu dược lý hiện đại:

Thuốc có tác dụng chống nấm ngoài da và chống virut đường hô hấp.

Ứng dụng lâm sàng: 1.Trị viêm đường hô hấp trên cổ sưng đau: có thể dùng độc vị hoặc phối hợp thêm các vị thuốc nhuận phế hóa đàm lợi yết như: Hoàng cầm, Cát cánh, Cam thảo, Khoản đông hoa.

• Xạ can 6 - 16g, sắc uống, ngoài dùng Xạ can tươi giã nát đắp ở cổ trị viêm họng cấp.

Xạ can, Hoàng cầm, Cát cánh mỗi thứ 12g, Cam thảo 8g, sắc nước uống.2.Trị viêm phế quản thể hen hoặc hen phế quản: thuốc có tác dụng hóa đàm bình suyễn.

• Xạ can Ma hoàng thang (Kim quỷ yếu lược): Xạ can, Ma hoàng mỗi thứ 8g, Khoản đông hoa 12g, Tử uyển 12g, Khương bán hạn 8g, Tế tân 4g, Ngũ vị tử 6g, Gừng tươi 3 lát, Đại táo 3 quả sắc nước uống. Trị hen thể hàn tốt.

3.Trị Chyluria (chứng đái đục): Mỗi ngày dùng Xạ can 15g, sắc nước uống gia đường vừa đủ chia 3 lần uống hoặc làm thành viên uống 10 ngày là 1 liệu trình. Trường hợp bệnh đã lâu gia Xuyên khung 9g, Xích thược 12g, nước tiểu có máu gia Sinh địa, Tiên hạc thảo mỗi thứ 15g. Tác giả đã trị 104 ca, tỷ lệ khỏi 90,4% (Tạp chí Trung y 1981,5:364). Một tác giả khác, Tống kiến Hoa dùng Xạ can mỗi ngày 12, 15, 20, 25g, sắc nước chia 3 lần uống. Trị 87 ca, kết quả khỏi 85,1% (Tạp chí Trung y 1986,11:66).

Liều thường dùng: 6 - 10g.

Ghi chú:Theo tài liệu của Giáo sư Đỗ tất Lợi: " Xạ can được coi là vị thuốc chữa sốt, đại tiểu tiện không thông, sưng vú, tắt tia sữa, chữa kinh nguyệt đau, thuốc lọc máu. Có nơi dùng chữa rắn cắn: nhai nuốt lấy nước, bã đắp lên nơi rắn cắn".