Ý Thức Là Gì?

Ý thức là gì?

NSGN - Bất cứ một cái gì có khả năng duy trì tự tánh của nó vào trong một số hình tướng để khi nhìn đến, ta liền nhận ra, gọi là pháp

(Tiếp theo Nguyệt San 190 và hết)

Pháp là gì?

Trên thực tế, chúng ta sử dụng nhiều danh từ để chỉ cho những sự vật xuất hiện trong thế giới. Những sự vật đó vừa có tính đa dạng, vừa có tính đổi thay, vừa có tính đơn nhất.

- Như cùng là người mà có người da trắng, da đen, cao to, nhỏ bé, thông minh, đần độn… Các cá thể người tuy có nhiều sai khác về hình thể tính cách nhưng tất cả đều là người.

- Anh A lúc xưa trẻ nay đã già, lại có lúc vui, lúc buồn, lúc khỏe mạnh, lúc ốm đau… dù luôn thay đổi, nhưng khi nào cũng là anh A.

Những sự vật vừa có tính đa dạng, thay đổi và đơn nhất như thế được nhà Phật gọi là pháp. Như vậy, những danh từ được dùng để chỉ thị cho pháp, mỗi danh từ là một pháp. Phần đơn nhất của pháp, gọi là tánh. Phần đa dạng và hay thay đổi của pháp gọi là tướng hay pháp tướng.

Pháp được định nghĩa như sau: “Bất cứ một cái gì có khả năng duy trì tự tánh của nó vào trong một số hình tướng để khi nhìn đến, ta liền nhận ra, gọi là pháp”. Xét ra, mọi sự mọi vật trên đời đều là pháp.

Vì sao đối tượng nhận biết

của ý thức là pháp?

Năm giác quan của ta chỉ ghi nhận hình tướng của pháp ở thời điểm hiện tại, vì thế năm thức ngoài chỉ biết được cảnh hiện tại. Cảnh hiện tại là một trong vô số hình tướng của pháp. Thông qua hình tướng đó, ý thức biết được đó là gì, là một pháp. Đây là chỗ sai khác giữa ý thức và năm thức ngoài. Ý thức không chỉ biết về một hình tướng mà còn biết đó là cái gì.

Pháp bên ngoài thông qua năm thức ngoài đã trở thành những ảnh tượng ở trong tâm. Những ảnh tượng này chính là pháp trần, là đối tượng nhận biết của ý thức.(2)

Tâm chúng ta vận hành thế nào để tạo ra một ý niệm về pháp

cho ý thức?

Một ý niệm về pháp được hình thành thông qua bốn phần của thức. Đó là kiến phần, tướng phần, tự chứng phầnvà chứng tự chứng phần. Để dễ nắm bắt bốn phần này, chúng ta phân tích thí dụ sau:

Bạn đang ngồi trong công viên, tâm hồn thư thái không chú ý đến việc gì. Bỗng có một hình ảnh cao gầy lướt qua, trong tâm bạn liền khởi lên ý niệm: Anh A.

- Tướng (cao gầy) mà mắt bạn ghi nhận được, là tướng phần.

- Cái biết về tướng cao gầy, là kiến phần.

- Anh A là thứ mà ý thức phân biệt nhận biết. Anh A là pháp.

Đến đây, bạn dễ dàng nhận ra sự sai khác giữa ý thức và năm thức trước. Cái mà nhãn thức biết được là một tướng. Tướng đó, thông qua ý thức phân biệt trở thành cao gầy, là tướng phần của ý thức phân biệt. Ý thức phân biệt không chỉ biết được tướng cao gầy mà còn biết được đó là anh A.

A này từ đâu xuất hiện?

Như đã nói, ở thời điểm hiện tại khi ý thức biết được tên gọi là A, thì hình ảnh và tên gọi của A đã được lưu trữ trong vô thức. Khi ý thức nhận biết được tướng cao gầy, lập tức thông tin này được đưa vào kho lưu trữ để tra cứu rồi rút ra kết luận là anh A. Bộ phận có nhiệm vụ tra cứu và xác chứng đó, gọi là tự chứng phần. Phần này hoạt động trong vô thức. Ý thức là nơi tiếp nhận kết quả của sự xác chứng.

Trong thực tế có vô số người có tướng cao gầy, do đó sự xác chứng của tự chứng phần có thể chưa phù hợp. Muốn xác chứng được chính xác cần có một bộ phận kiểm tra để xác nhận cho sự chứng thành của phần tự chứng. Bộ phận thứ tư này gọi là chứng tự chứng phần. Trong thí dụ trên, phần này hoạt động như sau:

Thông tin cao gầy mà kiến phần cung cấp cho tâm vẫn còn quá đơn sơ, chưa đầy đủ. Đến đây bạn hướng sự chủ ý của mình đến đối tượng trên, nhìn kỹ hơn đối tượng ấy. Sự nhìn kỹ, như thấy rõ khuôn mặt, mắt, tai, màu da… giúp bạn có nhiều thông tin hơn. Song song với việc làm này, bên trong chứng tự chứng phần sẽ lôi những thông tin đã được lưu trữ cấp cho phần tự chứng. Phần này sẽ đối chiếu những thông tin về A đang được lưu trữ trong vô thức với những thông tin mới mà kiến phần vừa cung cấp để đi đến kết luận cuối cùng. Kết luận này sẽ xuất hiện nơi ý thức đó là A hay không phải A.

Diễn giải trên nhằm giúp chúng ta dễ nhận ra bốn phần của thức vận hành thế nào. Thực tế, với một sự vật quen thuộc, quá trình trên hoạt động gần như đồng thời và cho ra liền kết quả.

Cần biết thêm về tự chứng phần và chứng tự chứng phần:

Muốn chứng thành một pháp được chính xác, đòi hỏi phải lưu giữ nhiều thông tin về pháp. Điều này đòi hỏi phải có nhiều lần tiếp xúc với pháp. Cứ mỗi lần tiếp xúc là mỗi lần các thức của chúng ta ghi nhận được thông tin của pháp. Sự ghi nhận có thể do cố ý hay không cố ý đều được lưu giữ trong vô thức. Nói cách khác, khi tiếp xúc với pháp, những gì mà sáu thức ngoài ghi nhận được từ pháp đều được lưu giữ lại. Đây là cơ sở cho việc chứng thành pháp ở những lần sau. Thí dụ trên cho thấy việc chứng thành pháp ở nhãn thức. Với các thức còn lại cũng như vậy. Như mới nghe tiếng chưa thấy mặt cũng đã nhận ra là ai, mới ngửi mùi cũng biết đó là thứ gì.

Nếu có điều kiện tiếp xúc thường xuyên với pháp, những thông tin mới xuất hiện do sự biến đổi của pháp liền được ghi nhận và cho vào kho lưu trữ. Nghĩa là, tâm luôn cập nhật những thông tin mới về pháp thì việc chứng thành pháp diễn ra dễ dàng hơn.

Pháp, trên thực tế vừa đa dạng vừa hay biến đổi, nhưng cũng có những thông tin ít biến đổi, nhờ vậy tâm vẫn có thể chứng thành pháp dựa trên những thông tin đó. Như A có một tướng đi rất đặc thù ít thay đổi. Và vì thế dù các tướng khác đã thay đổi, chúng ta vẫn có thể nhận ra A thông qua tính cách đó.

Tóm lại, đối tượng nhận biết của ý thức là pháp, không đồng với 5 thức trước. Việc tạo thành một ý niệm về pháp ở bên ngoài là kết quả phối hợp của các thức trong (phần vô thức) và thức ngoài. Ngoại cảnh và nội tâm đều góp phần cho ý thức hiện hành. Do đó, thứ mà ý thức phân biệt biết được bao giờ cũng là một hiện tượng, trong đó tâm với vật không lìa nhau, dù tâm không phải là vật, vật không phải là tâm. Tâm và vật vốn bình đẳng trong thế giới hiện tượng. Không một thành phần nào, dù là tâm hay vật, được quyền thiếu vắng nơi hiện tượng.

Nói qua về hoạt động của tư duy

Tư duy là hoạt động quan trọng của ý thức phân biệt. Với nhiều người trong chúng ta, biết vẫn chưa đủ, cần phải hiểu. Đây là lý do để tư duy xuất hiện. Thứ mà ý thức biết được là pháp. Vì thế đối tượng tìm hiểu của tư duy cũng chính là pháp.

Pháp, là muôn sự muôn vật, phức tạp hơn nhiều so với những gì ta thường nghĩ. Ý thức có thể có nhiều cái nhìn khác nhau về pháp dẫn đến việc có nhiều ý nghĩa sai khác nơi một pháp.

- Như anh A đối với tôi là bạn, với B là kẻ thù, với C là người cha, với D là chồng...

- Với một cánh hoa, chúng ta có thể nhìn nó trên khía cạnh mỹ thuật (xấu hay đẹp), trên khía cạnh văn học (hoa này biểu trưng cho tình yêu), trên khía cạnh vật lý (nặng 2gr), trên khía cạnh hóa học (dùng làm nước hoa), trên khía cạnh y học (dùng làm thuốc).

Vì có nhiều khía cạnh khác nhau nên có nhiều lối tư duy khác nhau dẫn đến có nhiều cách hiểu khác nhau trên cùng một pháp.

Hỏi: Vì sao ta chỉ có thể tư duy trên từng cái nhìn sai khác của ý thức?

Đáp: Vì chỉ trên từng cái nhìn sai khác, pháp mới hiển bày ra một ý nghĩa nào đó làm cơ sở cho việc tư duy. Lìa ngoài cái nhìn sai khác của ý thức, không có một ý nghĩa nào của pháp được hiển bày. Trong trường hợp này, tư duy không thể xuất hiện.

Hỏi: Tại sao chúng ta không thể tư duy trên cái nhìn tổng quát về pháp mà phải tư duy trên từng khía cạnh sai khác của pháp? Chẳng phải chúng ta vẫn thường tư duy qua các khái niệm, định nghĩa mà khái niệm định nghĩa là cái nhìn tổng quát về pháp?

Đáp: Điều đó chỉ đúng nếu chúng ta có được những định nghĩa hoàn hảo về pháp. Một định nghĩa hoàn hảo là một định nghĩa nói lên được yếu tính (nếu có) của pháp. Trên thực tế, chúng ta khó có thể có một định nghĩa hoàn hảo về bất kỳ một pháp nào xuất hiện trong thực tế. Thời đại chúng ta đã chứng kiến sự thay đổi liên tục của các khái niệm, định nghĩa. Có thể nêu một trường hợp cụ thể sau:

Khái niệm về thành phần cơ bản của vật chất đã thay đổi nhiều. Thoạt tiên thành phần cơ bản của vật chất là nguyên tử, kế đến là các hạt hạ nguyên tử, hiện tại là các quarks. Vấn đề được đặt ra ở đây là các quarks có phải là thành phần cơ bản của vật chất chưa? Đây là điều mà không một nhà vật lý nào dám khẳng định một cách tuyệt đối. Nói cách khác, khái niệm về thành phần cơ bản vẫn còn có thể thay đổi. Khái niệm thay đổi thì định nghĩa thay đổi. Định nghĩa thay đổi thì đó chưa phải là định nghĩa hoàn hảo về thành phần cơ bản của vật chất. Và như thế chúng ta sẽ không có một định nghĩa nào hoàn hảo về pháp. Vì bất cứ một pháp nào thuộc lãnh vực vật chất cũng là một tổ hợp của các thành phần cơ bản.

Tóm lại, định nghĩa hay khái niệm đều chỉ là cái nhìn chưa đầy đủ về pháp, chỉ thấy được một phần của pháp. Vì thế, tư duy qua định nghĩa vẫn là tư duy trên một cái nhìn của ý thức về pháp mà thôi.

Đến đây, chúng ta đã có được một kiến thức về ý thức. Dù còn rất đơn sơ nhưng tạm đủ để giải quyết những vấn đề đã nêu ra ở đầu bài.

Ý thức và trí thông minh nhân tạo

Việc đối tượng nhận biết của ý thức là pháp, đã gây ra những khó khăn trong việc tạo ra trí thông minh nhân tạo. Cụ thể như:

1. Không thể chương trình hóa bất cứ một pháp nào xuất hiện trong thực tế: Pháp tướng của một pháp vừa có tính đa đạng vừa luôn thay đổi, nên không thể biết hết mọi pháp tướng có thể xuất hiện, dù chỉ của một pháp. Không một thuật toán nào có thể hàm chứa mọi pháp tướng của một pháp, huống là tất cả pháp. Điều này giải thích tại sao viết chương trình để robot chơi cờ hoặc giải các bài toán đại số phức tạp dễ hơn nhiều so với việc làm cho robot phân biệt được một tách trà với cái bàn.(3)

Có thể cụ thể hóa điều nói trên bằng một thí dụ vui như sau:

Cái bàn lúc còn mới có bốn chân, sau một thời gian chỉ còn ba chân rưỡi. Để tiếp tục sử dụng, người ta kê vào đó một khúc chêm khác. Trường hợp này, ý thức của ta vẫn dễ dàng nhận ra cái bàn, nhưng với một robot, nhận ra một vật với ba chân rưỡi cộng với một vật chêm bằng gỗ hoặc gạch là điều gần như không thể.

Lại nữa, trên thực tế có nhiều kiểu bàn khác nhau. Đặc biệt với những kiểu bàn được tạo ra từ ý tưởng của các nhà nghệ sĩ, kiểu dáng của nó càng thêm phức tạp, lập dị. Việc viết một chương trình thích ứng với sự sáng tạo đầy phóng túng của các nghệ sĩ là không thể. Trong khi đó, ý thức của chúng ta lại dễ dàng thích ứng với các sáng tạo nói trên. Vì sao? Vì đối tượng nhận biết của ý thức là pháp.

2. Việc tạo ra một robot có khả năng nhận biết về pháp đã là quá khó khăn, thì việc tạo ra một robot có khả năng tư duy như ý thức càng khó khăn hơn nhiều lần. Không thể tạo ra một robot có vô số cái nhìn về pháp như ý thức được. Trong khi đó, chính khả năng tư duy trên pháp của ý thức đã giúp cho con người có khả năng thích ứng và tồn tại cao trong một thế giới đầy biến động, đầy bất trắc mà chúng ta đang sống.

Vẫn còn nhiều khó khăn khác nữa nhưng đến đây chúng ta đã có thể kết luận “trí thông minh nhân tạo” không thể trở thành hiện thực.

Ý thức và sự tạo thành thế giới

Vấn đề này xuất hiện từ cơ học lượng tử, một trong hai trụ cột chính của nền vật lý hiện đại. Theo cơ học lượng tử, thành phần cơ bản của vật chất có hai mặt: Một, là sóng. Hai, là hạt. Hai mặt này có tính chất trái ngược nhau. Sóng thì liên tục. Hạt thì không liên tục. Khi chưa tiến hành quan sát đo đạc, chúng ta chưa thể nói nó là gì. Chỉ sau khi tiến hành đo đạc, nó mới biểu hiện ra là sóng hay là hạt. Sự kiện này đã làm phát sinh ra nhiều quan điểm triết học khác nhau. Trong đó, quan điểm của nhóm Copenhagen hiện được nhiều người công nhận nhất.

Đại diện cho nhóm Copenhagen, là Bohr và Heisenberg, đã phát biểu: “Thuyết lượng tử nói về sự vận hành của tự nhiên trong lãnh vực nguyên tử cho thấy nó (tự nhiên) phản ứng thế nào khi được các thiết bị đo lường xem xét”. Theo quan điểm này, những gì quan sát đo lường được mới là những sự kiện có thật.

Về sau, quan điểm này được đẩy đi xa hơn khi cho rằng vật chất có hai mặt sóng và hạt: Sóng là khả năng xuất hiện của sự vật. Hạt là sự vật đã thật sự xuất hiện. Cái gì đã làm cho sóng biến thành hạt? Chính tác động đo lường của chủ thể nhận thức đã làm cho sóng biến thành hạt. Nói cách khác, chính tác động tra vấn của ý thức đã làm cho khả năng biến thành hiện thực. Đến đây có một câu hỏi được nêu ra: “Phải chăng thế giới được xây dựng bằng ý thức?”.

Để giải quyết vấn đề này chúng ta cần lưu ý một số điểm sau:

1. Khoa học được xây dựng trên tinh thần thực nghiệm. Vì thế, mọi lý giải khoa học chỉ có giá trị khi nó tỏ ra phù hợp với các sự vật xuất hiện trong thế giới mà chúng ta đang sống. Nghĩa là, thế giới đã xuất hiện rồi, không chờ sự tra vấn của ý thức thế giới mới xuất hiện. Sự tra vấn của ý thức là để có được sự hiểu biết về thế giới đã được công nhận.

2. Việc đẩy quan điểm của nhóm Copenhagen đi quá xa như đã nói trên sẽ dẫn đến các nghịch lý, cụ thể là nghịch lý “Con mèo Schrodinger”.

Con mèo Schrodinger: Một con mèo được giam trong một phòng có chứa một bình thuốc độc. Bình sẽ vỡ khi có sự phân hủy của một nguyên tử - Sự phân hủy này sẽ kích hoạt một hệ thống đập vỡ cái bình. Khi bình chưa vỡ mèo vẫn sống, nếu bình vỡ thì mèo chết. Thực tế chúng ta không biết chính xác lúc nào xảy ra sự phân hủy mà chỉ biết xác xuất của sự phân hủy. Như trong một giờ xác xuất ấy là 50%. Như vậy trong vòng một giờ số mạng của con mèo là tổ hợp của 50% sống và 50% chết.

Theo phái Copenhagen, khi chưa mở phòng, tức khi chưa quan sát, trạng thái của nguyên tử là chưa xác định và con mèo ở trong tình trạng nửa sống nửa chết. Chỉ sau khi mở phòng, trạng thái của con mèo mới được xác định là sống hay chết.

Với Schrodinger, ở đây xuất hiện một nghịch lý. Việc cho rằng con mèo sống hay chết phụ thuộc vào hành vi mở phòng, trong khi trên thực tế, nếu con mèo chết nó đã chết trước rồi, không đợi mở phòng mới chết thật.

Sở dĩ có nghịch lý nói trên vì người ta đã phạm hai sai lầm chính:

- Sai lầm trên mặt biện chứng: Trong một thế giới đã xuất hiện, một thành phần cơ bản của vật chất (nói rộng là một sự vật nào đó) khi chưa quan sát đo lường, chúng ta không thể nói nó là hạt cũng không thể nói nó không phải là hạt. Việc cho rằng khi chưa quan sát thì sự vật không có, tức đã lấy phần đầu (không thể nói nó là hạt) mà bỏ đi phần sau (không thể nói nó không phải là hạt). Đây là một nhận định thiên lệch không phù hợp với thực tế. Chính điều này dẫn đến các nghịch lý.

- Sai lầm trên mặt lý: Trong thế giới đã xuất hiện, các sự vật vận hành theo lý nhân duyên. Lý nhân quả là một hình thái đơn giản của lý nhân duyên, vì thế nó có một phạm vi tác động hạn chế. Việc đẩy lý nhân quả vượt ngoài phạm vi tác động của nó, như trường hợp mở rộng quan điểm của phái Copenhagen(4), sẽ đưa đến nghịch lý. Với lý nhân duyên, chúng ta sẽ có một lý giải hoàn toàn phù hợp với thực tế, mà không gặp phải một nghịch lý nào cả.

Từ hai điều vừa nêu trên, chúng ta có thể kết luận: Thế giới không phải được tạo dựng bằng ý thức. Vậy ý thức có tham gia vào việc tạo ra thế giới hay không? Nếu có, nó tham gia ở mức độ nào?

Thế giới là một pháp. Vì chúng ta chỉ có thể tư duy trên từng cái nhìn của ý thức về pháp nên chúng ta chỉ có thể hiểu về thế giới trên từng cái nhìn của ý thức. Một cái nhìn là một kiến chấp - nói một cách dễ hiểu, là một quan điểm của chúng ta về thế giới. Như vậy, ý thức đã tham gia vào việc tạo ra thế giới được hiểu biết bằng những quan điểm của nó.

Có thể dễ dàng kiểm chứng điều vừa nói.

Với những quan điểm như Duy tâm, Duy vật, Duy hiện tượng… con người đã tạo ra triết học và khoa học. Ở từng môn học, ngoài những quan điểm chính còn có những quan điểm phụ, tạo ra sự tách biệt giữa môn học này và môn học khác.

Với triết học và khoa học, chúng ta đã có được những tri thức về thế giới. Khi quan điểm thay đổi sẽ làm phát sinh những tri thức mới. Đem vận dụng những tri thức có được vào thực tế, chúng ta đã làm biến đổi thế giới. Rõ ràng ý thức đã tham gia vào việc tạo ra sự hiểu biết và biến đổi thế giới.

Vậy ý thức đã tham gia ở mức độ nào? Điều này còn tùy. Một quan điểm nếu được nhiều người đồng thuận sẽ tạo ra một sự thay đổi về mặt nhận thức và tạo ra một tác động lớn hơn so với những quan điểm được ít người đồng thuận.

Thí dụ 1: Việc cho rằng da một loài thú nào đó là quý và sang trọng khi dùng làm áo choàng, nếu điều này được nhiều người đồng ý, chỉ một thời gian sau loài vật ấy gần như tuyệt chủng.

Thí dụ 2 : Thuyết Tương đối lúc mới ra đời chưa được nhiều người đồng thuận thì tác động của nó chưa nhiều. Về sau, khi đã được giới khoa học công nhận, đã tạo ra những nhận thức mới về thế giới và đã làm biến đổi thế giới của chúng ta một cách sâu sắc.

Tóm lại, ý thức có tham gia vào việc tạo tác thế giới nhưng chỉ ở mức độ có giới hạn.

Gặp lại chuyện xưa

Trong quá khứ, không ít lần các nhà khoa học đã cho rằng chỉ cần thêm một thời gian ngắn, chúng ta sẽ nắm bắt được mọi quy luật vận hành của thế giới. Song, vào thời điểm quyết định đó, thiên nhiên lại trình hiện một bộ mặt mới tinh tế, phức tạp và sâu rộng hơn. Khoa học lại phải tiếp tục con đường của nó.

Câu chuyện của chúng ta cũng giống như thế. Với ý thức, chúng ta đã tạo ra triết học và khoa học. Hiện nay chúng ta đã thâu lượm được một lượng tri thức khổng lồ. Chúng ta đã hiểu biết mọi thứ, nhưng thứ mà chúng ta hiểu biết ít nhất là ý thức, là công cụ chính yếu tạo ra tri thức. Chính sự khiếm khuyết này đã gây ra nhiều vấn đề, nhiều vướng mắc trong lãnh vực tri thức. Hiện nay một số nhà khoa học cho rằng: Ý thức là vấn đề cuối cùng của tri thức. Hiểu được ý thức là tiền đề đưa đến chỗ chung cùng của tri thức. Với họ, câu hỏi “Ý thức là gì?” tương đương với câu hỏi “Bản thể là gì?”.

Cũng như những lần trước, hiểu được ý thức lại làm nảy sinh vấn đề vô thức. Vô thức không chỉ tác động lên ý thức bằng những nguyên động lực ẩn chứa trong nó - như Phân tâm học đã nhìn thấy - mà còn đóng vai trò rất lớn trong việc tạo ra các ý niệm cho ý thức. Ngày nào chúng ta chưa thấu tỏ phần vô thức của chính mình thì ý thức vẫn chịu nhiều ràng buộc của các thế lực vô hình trong vô thức. Một ý thức như thế không có nhiều tự do như chúng ta vẫn lầm tưởng. Một ý thức như thế không thể làm Thượng đế.

Đến đây chúng ta dễ dàng nhận ra việc hiểu được ý thức chưa giải quyết được vấn đề bản thể.

Sự hiểu biết về ý thức đã giúp giải quyết vấn đề trí thông minh nhân tạo, nhưng những câu hỏi đến từ Cơ học lượng tử như thế giới này là có hay là không, là khách quan hay chủ quan, vật chất có phải là một thực thể tách biệt với ý thức hay không, vấn đề khả năng và hiện thực, tính ngẫu nhiên và tính tất yếu… chỉ mới được giải quyết phần nào. Muốn giải quyết thỏa đáng những câu hỏi đó, trước hết chúng ta phải giải quyết những câu hỏi liên quan đến bản thể học, cụ thể như: Thực tánh của tất cả pháp là gì? Thực lý chi phối tất cả pháp là gì? Lý nhân quả - nền tảng của các ngành khoa học - có đủ khả năng lý giải tất cả mọi sự vật hay không? Nếu không, giới hạn của lý nhân quả là gì?…

Chánh Tấn Tuệ

(2) Cách diễn giải từ ngoài vào trong này là thuận với cái nhìn của nhân sinh mà nói cho dễ hiểu. (3) Những Câu Chuyện Khoa Học Hiện Đại - Phạm Việt Hưng (4) Việc mở rộng quan điểm của phái này được xây dựng trên các phương trình sóng của Schrodinger. Đây là những phương trình được xây dựng trên lý nhân quả. Việc cho rằng các phương trình này vừa có giá trị phổ quát, vừa đúng cho mọi trường hợp riêng lẽ của các sự vật đã đẩy lý nhân quả vượt ra ngoài phạm vi tác động của nó.

Nguồn nguyetsan giacngo

CÁI TA - CON NGƯỜI : cõi dương thế bao la sầu

Hầu hết các tôn giáo đều cho rằng có một đấng tối cao hay Thượng đế bằng các danh xưng: Chúa Trời, Thánh Allah, Brahma, v.v… đã sáng tạo nên vũ trụ và các loài, trong đó có loài người. Trong khi Phật giáo nói: “Tất cả các pháp đều vô ngã.” Vô ngã là giáo lý độc đáo của Phật giáo, chưa từng có trong hệ thống tư tưởng của nhân loại. Vì vậy người đời xem Đức Phật là một Đạo sư vô ngã. Giáo lý của Phật phủ nhận thực thể của “cái ta” trong sinh hoạt tâm linh, thậm chí còn lên án cái ta (tôi) bởi vì đạo Phật còn nhìn thấy nó là nguồn gốc của thói ích kỷ, thói bám chấp vào cái gì mà cái ta sở hữu, nguồn gốc của đố kỵ và của tranh chấp. Từ những xung đột giữa các cá thể tới những cuộc chiến hủy diệt giữa các dân tộc, giữa các bộ tộc, các phe đảng đều bắt nguồn từ ảo giác “cái ta”, cái cảm giác cho “cái ta” là người riêng biệt, đặc thù. Nền văn minh của chúng ta đang dựa vào ý niệm “cái ta” và chủ nghĩa cá nhân đang xô đẩy con người về hướng tìm hạnh phúc cho “cái ta” chật hẹp này.

Cái ta trong đạo Phật gọi là ngã, trong triết học gọi là bản ngã, còn cái của ta gọi là ngã sở, tức là những sở hữu của cái ta. Chúng sinh trôi nổi trong sinh tử luân hồi cũng vì “cái ta”. Bởi vì nếu không có cái ta thì ai sinh, ai lão, ai bệnh, ai tử, v.v..?

Trong đời sống thường nhật, ai cũng muốn được sung sướng, được hạnh phúc trước nhất cho riêng mình (cho cái ta) và đôi khi quên cái hạnh phúc của người khác, mới dẫn đến tính ích kỷ, tranh chấp, giành giựt, tham ô, nhũng nhiễu. Khi cái ta được thỏa mãn thì vui vẻ, khi không được thì u sầu, tức giận, thù ghét, bạo lực.

Ÿ Ta là ai? Ta là gì?

Những câu hỏi này gần như những công án nền tảng, quan trọng đối với con người và chúng ta chỉ trả lời từ chính đời sống của chúng ta mà thôi.

Có thể trả lời ngắn gọn, đơn giản và rất gần với thực tại: “cái ta” là con người, con người gồm có hai phần thân và tâm. Thân là phần vật chất có hình tướng và tâm là phần phi vật chất biểu hiện các khả năng: hiểu biết, suy nghĩ, tưởng nhớ, tính toán, lo âu, yêu thương, ghét bỏ và có vai trò điều khiển thân thể đi, đứng, hoạt động, v.v... Trong đạo Phật gọi chung thân tâm là ngũ uẩn (sắc, thọ, tưởng, hành, thức).

Đây là một đề tài muôn thuở trong đạo Phật bởi vì giáo lý của Ngài dựa trên tuệ giác gọi là vô ngã. Đức Phật đã dạy cho thầy La Hầu La: Thân này không phải là ta, không phải là của ta, cũng không phải ở trong ta mà ta cũng không phải đang ở trong thân (theo Thầy Nhất Hạnh). Trong khi người đời nói tới bản thân (cái ta) như là một cái ngã và có nhiều quan điểm về ngã:

+ Cho rằng năm uẩn là ta (là ngã)

+ Cho rằng năm uẩn không phải là ta mà là vật sở hữu của ta.

+ Cho rằng năm uẩn này không phải là ta nhưng ta có trong năm uẩn đó và năm uẩn này có trong ta.

Rất khó suy tư nếu cho là không có ta. Trong các kinh sách của đạo Phật cũng không tránh khỏi sự mâu thuẫn trong ngôn ngữ khi nói: ta trôi lăn trong sinh tử luân hồi vì chấp năm uẩn là ta - Vì vô minh nên chấp danh sắc là ta, v.v.. Nếu nói rằng vô ngã (không có cái ta) thì sự trôi lăn trong sinh tử luân hồi là ai? Chấp ngũ uẩn là ai? Vì thế cho nên đã sinh ra một quan niệm rất vi tế về cái ta. Trường phái Trung Quán tách ra hai cái ta:

- Cái ta bẩm sinh, bản năng (còn gọi là cái ta tương đối).

- Cái ta khái niệm huân tập theo thói quen và được con người gắn cho nhiều tính chất mà mỗi người tự cho đó là cốt lõi của mình, độc lập và trường tồn (gọi khác là cái ta tuyệt đối).

Cái ta bẩm sinh, bản năng, tương đối là một danh từ giả lập để chỉ cái thân năm uẩn; nó có tính quy ước trong việc xưng hô và chỉ định sự khác biệt giữa từng cá nhân trong xã hội. Chẳng hạn khi đi làm thì nói “Tôi đi làm” - cái tôi (ta) này thuộc loại giả lập vì thực tế có cái thân này đi chứ không phải cái thân người khác đi.

Cái ta khái niệm chỉ là một ảo tưởng, một lầm chấp, chúng sinh vô minh nên lầm tưởng là cái ta tuyệt đối, thật có. Từ khi chào đời cho đến lúc ra đi, thân thể của con người phải chịu đựng bao thay đổi liên tục và tâm thức là một sân khấu của vô số những trải nghiệm về nhận thức và về tình cảm. Đau xót hơn là con người vẫn lầm chấp gán cho cái ta đó những tính chất thường hằng, đặc thù và tự chủ.

Theo Trung Quán, giáo lý vô ngã phủ định cái ta khái niệm, cái ta tuyệt đối này. Vì vậy đức Phật giảng pháp môn vô ngã có mục đích giúp chúng sinh phá trừ cái gốc rễ chấp ngã (cái ta) hầu giải thoát khỏi luân hồi. Chúng ta suy ngẫm được rằng mọi kinh nghiệm sống chính là nội dung của dòng chảy tâm thức, của dòng ý thức liên tục và chúng ta đã lầm gắn nhãn hiệu “cái ta” vào dòng chảy tâm thức, đồng hóa luôn với “cái ta” đó: nhà cửa, xe cộ này “của tôi”, tư tưởng “của tôi”, buồn vui “của tôi”, v.v.. dẫn dắt đến lòng ham muốn chiếm hữu và từ đó kết tinh những khái niệm về mình, về người trong dòng tâm thức của chúng ta.

Chúng ta quan sát và nhìn nhận thế giới qua một màn sương vọng tưởng của mình nên liên tục bất đồng với bản chất chân thực của hiện hữu và đưa đẩy ta đến khổ đau sầu muộn. Một cách hiểu thông thường, sự khổ đau xảy ra trên hai phương diện: thể chất và tinh thần (thân và tâm): bệnh tật, đói rét cũng là khổ, những điều bất toại, trái ý, không hợp lòng cũng là khổ và những biến dịch âm thầm trong thế giới vô thường, tất cả đều sẽ trôi đi theo lớp sóng phế hưng cũng là khổ.

“Dấu xưa xe ngựa hồn thu thảo

Nền cũ lâu đài bóng tịch dương”

(Bà Huyện Thanh Quan)

“Đời hưng vong bao thành quách lâu đài

Tự thiên cổ đứng buồn soi đáy nước”

(Đinh Hùng)

Ÿ Sự cảm nhận

+ Bạn đang ngắm một bức tượng pha lê tuyệt mỹ tại một cửa hàng lưu niệm, bỗng người bán hàng sơ ý làm rơi xuống đất, tượng pha lê đó vỡ toang. Bạn có hơi tiếc nuối một đôi chút và ra đi - Trái lại nếu giả sử bạn mua tượng đó về nhà để trên tủ và nó bị rơi vỡ, bạn sẽ thốt lên: tượng “của tôi” đã vỡ, sau đó là nỗi buồn. Sự khác nhau giữa 2 trạng thái của bạn là bạn đã gắn “cái tôi” vào bức tượng.

+ Một ví dụ khác, giả sử có ai đó đã đánh một tát vào má của bạn thì cơn đau đớn chóng hết nhưng điều duy nhất khiến bạn đau khổ chính là “cái ta” bị xúc phạm và bị tổn thương.

Trong cách thế giáo dục đối với một con người từ lúc còn thơ ấu cho đến khi cắp sách đến trường, gia đình và kể cả nhà trường đã bắt đầu xem cá thể như một nhân cách, nhân cách này đã được củng cố và ổn định dọc theo thời gian trên nền tảng là tin rằng có tồn tại một “cái ta”. Có thể khẳng định rằng niềm tin vào một “cái ta” được xác lập là một trong những nét nổi trội của nền văn minh.

Và chính niềm tin đó đã kết tinh dần dần trong con người những thuộc tính mong manh phù du như quyền lực, danh vọng, địa vị, sắc đẹp, sự thành công, v.v.. Tất cả các thứ đó lại trở thành các yếu tố làm nên bản sắc của ta, của người khác và chính các yếu tố đó khi bất toại, thay đổi, không thuận lợi, không phù hợp với cái ta thì ta trở nên đau khổ.

Chúng ta có thể tìm thấy sự thật này rất phổ biến trong văn học (thi ca và âm nhạc). Nhà thơ nổi tiếng Chế Lan Viên đã có lần tâm sự “ta là ai” và sau đó ông đã thừa nhận như là “ngọn gió siêu hình”. Đối với họ niềm tin xác định cái tôi (cái ta) là hết sức quan trọng trong việc sáng tạo và cho rằng cái tôi trữ tình trong thơ là tiền đề cho sự độc đáo và sự suy ngẫm đến hạnh phúc, bất hạnh, đau khổ, được thua, thất bại, mất còn đã làm cho tác phẩm (đứa con tinh thần) thật hơn, lắng đọng hơn, giàu suy tưởng hơn và vì vậy mang nhiều ý nghĩa triết lý nhân sinh hơn. Nhạc sĩ Trịnh Công Sơn trầm tư sâu sắc trong dấu chấm hỏi.

“Ta là ai, là ai mà trần gian thế

Ta là ai, là ai mà yêu quá đời này”

Cái ta trong ông hiện thân của sự âm thầm lê từng bước chân hành hương về nơi “chốn cô liêu” hay giam mình trên “căn gác đìu hiu”, đối diện với “tường trắng lặng căm”, trong nỗi đời riêng.

“Một mình tôi đi

Đời như vô tận

Một mình tôi về

Một mình tôi về với tôi”

Các bậc danh sĩ, vai cha ông của chúng ta sống trong những giai đoạn khác nhau của lịch sử, dù đang ở chốn quan trường hay rũ áo từ quan, vẫn cùng ru một “điệu buồn” trong “vũ trụ chật hẹp” của “cái ta”.

“Mặc ai tỉnh, mặc ai say

Chí ta ta biết, lòng ta ta hay

Nam nhi sự nghiệp, ơ hờ thỉ

Hà tất cùng sầu với cỏ cây”

(Nguyễn Bá Trác)

Hoặc như:

“Kiếp sau xin chớ làm người

Làm cây thông đứng giữa trời mà reo”

(Nguyễn Công Trứ)

Nhà thơ Trần Nhuận Minh cũng không giấu được trong lòng cái hiện hữu mong manh:

“Hư ảo hỡi, giữa vô cùng còn mất

Ta là ai? Thăm thẳm có ta không?”

Nhà thơ Thu Bồn đau xót hơn, trầm lặng hơn trong “cái tôi” ẩn hiện khi giả từ hoàng hôn của một vùng trời kỷ niệm.

“Tạm biệt Huế với em là tiễn biệt

Hải Vân ơi xin người đừng tắt ngọn sao khuya

Tạm biệt Huế với chiếc hôn thầm lặng

Anh trở về hóa đá phía bên kia...”

Ÿ Tìm đâu thấy cái ta?

Khuynh hướng phổ biến con người tưởng rằng có một chủ thể (cái ta) ở trong não bộ nắm quyền và ra lệnh, điều hành mọi hoạt động của con người, nghĩa là có một trung tâm chỉ huy ở trong đầu. Cái ta này ở trong não bộ nhìn thế giới bên ngoài thông qua 6 căn (mắt, tai, mũi, lưỡi, thân và ý) con mắt để nhìn, lắng nghe bằng tai và tiếp nhận các biến cố thế giới bên ngoài và tự xây dựng mô phỏng hình ảnh của thế giới đó cho mình.

Ngày nay với sự phát triển của ngành khoa học thần kinh não bộ (neuroscience), người ta đã nghiên cứu não bộ và cho biết: não bộ gồm nhiều phần khác nhau, mỗi phần có một chức năng riêng và nếu các phần này không liên kết hợp tác, không thông tin nhau thì ý thức không thể phát sinh được. Vì vậy ý thức không phải là một cái gì có sẵn bên trong bộ não, mà nó là sự truyền thông giữa các tế bào não với nhau.

Trong Duy Thức học, đức Phật dạy cho các đệ tử của ngài rằng: thức cũng như sắc, thọ, tưởng và hành chỉ là 1 trong 5 uẩn mà thôi. Không có uẩn nào quyết định, tự mình biểu hiện mà phải dựa trên các uẩn khác.

Thức không thể từ đâu đến mà cũng không đi về đâu cả. Trong các bộ sách Duy Thức học có liệt kê 51 tâm sở trong đó có 4 tâm sở bất tịnh: hối, miên, tầm, tư: hối là hối hận; miên là buồn ngủ, dật dờ; tầm là nghĩ và tư là đi sâu vào suy nghĩ. Tất cả 51 tâm sở nằm trong tàng thức ở dạng hạt giống. Mỗi khi một hạt giống có điều kiện vun tưới thì nó sẽ biểu hiện trên ý thức lúc đó, được gọi là “tâm hành”. Vì vậy khi ở dạng hạt giống thì ta không thấy nó ở đâu nhưng không phải là không có mặt, không có mặt là vì chưa biểu hiện. Ta có thể lấy ví dụ như trong cuộc sống hiện tại có những quan chức tham ô vơ vét tài sản của nhân dân đó là tâm hành biểu hiện của “hạt giống tham”, bên cạnh cũng có những người liêm khiết bởi vì hạt giống tham đã được tu tập giảm trừ hoặc chưa có điều kiện vun tưới. Tâm hành gồm có 2 phần: kiến phần (chủ thể) và tướng phần (đối tượng) nên “tâm hành tham” có chủ thể “tham” và đối tượng “tham”.

Tất cả 51 tâm sở đều hoạt động theo cách thức như vậy và khi biểu hiện trên tâm thức thì nó trở thành “tâm hành” nhưng khi nhìn vào “tâm hành” thì nó có cả kiến phần và tướng phần và tuyệt đối không thấy “cái ta” (cái ngã) nào cả.

Quan niệm của Phật giáo “cái ngã” là một thuật ngữ chỉ ra một dòng liên tục trong thời gian giúp ta kết nối chính mình từ quá khứ và phóng chiếu liên quan đến tương lai. Chúng ta đã lầm lẫn xem “cái ngã” chính là hiện thân con người như một tổng thể vô hình không thể tiếp xúc được nhưng luôn luôn có mặt và biểu hiện được qua các đặc tính của chúng ta từ thuở ấu thơ cho đến lúc lìa đời. Cũng trong cách thức trải nghiệm này mà nhà Triết học Descartes khẳng định “tôi tư duy nên tôi tồn tại” (je pense, donc je suis). Với cách nhìn của Duy Thức học thì khi nói về tư duy thì có tư duy (tầm - tư) mà không cần có chủ thể của tư duy hay nói cách khác: nhận ra hay suy nghĩ về một điều gì đó không đủ để điều đó tồn tại và không chứng tỏ được rằng có một con người đang suy nghĩ, tức là không tồn tại “cái tôi” bởi vì “cái tôi” chỉ là một nội dung hiện hữu một dòng tâm thức đang vận hành liên tục. “Cái tôi” chỉ còn là ý niệm mà thôi.

Ÿ Chọn con đường nào?

Trong đoạn kết thúc kinh Kim Cương, Phật đã dạy:

“Nhất thiết hữu vi pháp

Như mộng, huyễn, bào, ảnh

Như lộ diệc như điện

Ưng tác như thị quán”

Các luận sư Phật học giảng giải bốn câu kinh như sau: Ở đây Phật muốn nói rằng những gì chúng ta thấy không phải là tự thân của sự vật, tưởng rằng mình đã nắm được thực tại, kỳ thực mình đang nắm những hình bóng huyễn mộng của nó. Phải quán chiếu sâu sắc như thế để thoát khỏi ảo giác về thực tại, Phật cũng là con người nhưng với tuệ giác siêu phàm đã thấy được các hiện hữu như mộng, huyễn, bào, ảnh. Đức Phật vẫn sống, vẫn ăn và uống nước như chúng ta, nhưng Phật sống với tinh thần vô chấp và vô tướng. Còn chúng ta thì không như thế.

Vạn vật tồn tại không phải như ta tưởng, cũng không phải là không tồn tại, “cái tôi” cũng như tất cả các hiện tượng có vẻ như tồn tại nhưng thực ra chỉ là ảo ảnh. Thái độ bám chấp vào cái ngã (cái ta) là đi liền với khổ đau cho mình và cho cả người khác. Buông xả định kiến về hình ảnh riêng tư không cho “cái ta” là quan trọng sẽ giúp chúng ta tạo dựng một không gian nội tâm tự do và rộng rãi như Thánh Gandhi đã sống và đã nói : “Tôi tự giảm trừ bản thân cho tới mức số không” (je me réduis à zéro). Có lẽ như thế và chỉ như thế mới giảm trừ được nỗi ám ảnh của một “dương thế bao la sầu” như nhạc sĩ Đặng Thế Phong đã ngậm ngùi trong các tác phẩm: Giọt Mưa Thu, Con Thuyền Không Bến, Đêm Thu, trong khi tuổi đời của ông còn rất trẻ.

Đặng Công Hanh(*)