Nét Việt

GIẤY DÓ - ĐẶC TÍNH VÀ ỨNG DỤNG CỦA NÓ

Fb Thú Chơi Sách

Giấy dó làm từ vỏ cây dó. Người ta tạo ra giấy từ bột xơ của vỏ dó, thông qua công nghệ thủ công truyền thống khá phức tạp. Chính nguyên liệu và công nghệ sản xuất này đã tạo nên đặc tính của giấy dó.
1) Khác với công nghệ làm giấy hiện đại chỉ lấy thân cây (bạch đàn, thông, keo...) làm nguyên liệu sản xuất giấy, còn vỏ dó thì loại bỏ, công nghệ truyền thống giấy dó chỉ lấy vỏ cây dó làm nguyên liệu, còn thân cây (ruột) thì không dùng được. Vỏ dó được ngâm, đãi, nấu và giã để lấy bột xơ xeo giấy.
Xơ đó là một loại senlulo (xen-lu-lô) sau khi giã, nó tạo thành mạng sợi như hình mạng nhện Sợi xơ đó rất mềm, dai và không đặc - các ''mao quản'' sợi gió kết cấu ở dạng ống. Để tạo ra một loại giấy có đặc tính dai và xốp, thợ thủ công Việt Nam đã không nghiền bột dó mà duy trì phương pháp giã dó rất độc đáo.
Nghiên cứu về giấy dó, các nhà khoa học và kỹ thuật công nghiệp giấy đã thấy rõ sự khác biệt giữa nguyên liệu dó và nguyên 1iệu gỗ. Nguyên liệu dó đuốc sử dụng ở dạng sunfit senlulo không tác dụng kiềm. Còn nguyên liệu giấy hiện đại, người ta chọn một số loại cây lá hình kim thân gỗ có xơ mềm, nhẹ làm bột giấy, thông qua việc xử lý ở dạng sunfat senlulo, tác dụng kiềm. Vì không nắm được đặc trưng cơ bản và quan trọng của giấy dó, một số nhà sản xuất giấy ở phía Nam sau ngày giải phóng (sau năm 1975) đã thất bại khi sản xuất giấy dó, do đem nghiền bột vỏ dó.
2) Giấy dó xốp nhẹ, bền dai, dễ cắn màu, mực, không nhòe khi viết, vẽ, in. Hơn nữa, giấy dó ít bị mối mọt, ít bị giòn gãy, ẩm nát như nhiều loại giấy hiện đại. Do đó, giấy đó đã được sử dụng từ lâu đời và rất rộng rãi trong nhiều lĩnh vực hoạt động xã hội ở tước ta:
- Trước đây, khi chưa có giấy hiện đại dân gian gọi là “giấy Tây” để phân biệt với “giấy ta” là giấy bản, giấy dó), giấy dó thủ công được dùng để viết và in sách, cũng như để ghi chép các văn kiện Nhà nước, để đi học, đi thi. Hầu hết sách cổ, sách Hán - Nôm đều in trên các loại giấy dó. Mãi đến sau năm 1980, một số sách của Nhà xuất bản Ngoại văn (nay là Nhà xuất bản Thế giới) được ấn hành bằng giấy dó, trong số đó có cuốn Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh đã góp phần giới thiệu không chỉ các di sản tư tưởng, văn hóa mà cả sản phẩm giấy dó truyền thống Việt Nam ra nước ngoài. Nhờ có giấy dó, với đặc tính quý của nó, mà ngày nay chúng ta còn kế thừa được kho tàng di sản lịch sử văn hóa thành văn vô giá, đồ sộ phong phú của dân tộc.
- Giấy dó là nguyên vật liệu chủ yếu để làm tranh dân gian. Các dòng tranh, cũng là những trung tâm sản xuất tranh dân gian lớn ở Việt Nam - Đông Hồ, Hàng Trống, Kim Hoàng với vô số tác phẩm nổi tiếng, hầu hết đều in trên giấy dó. Giấy dó, giấy điệp (giấy dó được quét hồ điệp) là nguyên vật liệu thích hợp nhất để in, vẽ tranh dân gian Việt Nam.
- Không chỉ dùng in, vẽ tranh dân gian, giấy dó tỏ ra thích ứng hơn cả so với các loại giấy khác trong sản xuất quạt giấy các loại. Tại các làng quạt giấy thủ công nổi tiếng ở Hà Tây (làng Canh Hoạch hay còn gọi là làng Vác), Hải Hưng (làng Đào Xá) và nhiều nơi khác, giấy phất quạt bao giờ cũng phải dùng giấy dó, giấy bản.
- Ở các làng nghề đúc đồng thủ công, làng nghề nặn tượng Phật, các nghệ nhân thường sử dụng rất nhiều giấy dó. Người ta trộn giấy dó ngâm nó với đất sét, đất bùn ao luyện kỹ, với trấu và vôi sống để làm cốt tượng, rồi sơn son thếp vàng bên ngoài, hay để làm khuôn đúc tượng đồng, chuông đồng v.v.. Để đúc pho trong Phật Di Đà (A-di-đà) ở chùa Ngũ Xã (tức chùa Thần Quang), nghệ nhân đúc đồng Ngũ Xã đã dùng tới 70 tấn nguyên liệu gồm giấy bản và đất, trấu đế tạo khuôn, gồm khuôn trong và khuôn ngoài, tiến hành công việc suốt 3 năm đúc trong 3 giờ liền, sản phẩm tượng đồng nguyên khối nặng tới 11 tấn 300 kg. Khuôn ấy phải chịu lực rất lớn. Vai trò của giấy dó tạo khuôn đúc quả là to lớn.
- Độ bền dai của giấy dó đạt tới mục phi thường trong công nghệ sản xuất vàng quỳ. Vàng quỳ được sản xuất ở làng Kiêu Ky, Gia Lâm (Hà Nội). Người ta dát vàng thoi thành vàng lá dày 1-2mm. Lá vàng được cắt thành từng miếng nhỏ, khoảng 1cm2. Dùng giấy bản (giấy dó) bọc lót vàng, mỗi lớp vàng một lớp giấy. Rồi dùng búa sắt nhỏ đập đều đều, liên tục lên tập giấy vàng trên chiếc đe phẳng, cho đến khi các miếng vàng lá bị dát mỏng tới mức biến thành lớp vàng quỳ (lớp bột vàng mịn, cục mỏng), một nguyện liệu quý giá cho việc thếp vàng trên các sản phẩm son son (tượng Phật, câu đối, hoàng phi, ngai thờ, kiệu v.v… ) Những người thợ sơn thếp các sản phẩm quý giá bao giờ cũng sử dụng nguyên vật liệu vàng quỳ hay bạc quỳ này. Sơn ta hãy còn ướt, chưa ủ khô, người ta thổi bụi vàng, bạc quỳ vào để thếp màu tươi sáng, rực rỡ. Điều đáng nói ở đây là giấy dó bọc lót quỳ không hề bị rách nát.
- Năm 1969, giấy dó được nghiên cứu ứng dụng vào lĩnh vực âm học tại Việt Nam. Người ta đã dùng một tỷ lệ nhất định giấy dó làm nguyên liệu cho hợp chất sản xuất màng loa chất lượng cao. Kết quả quan trọng này sau khi đem thử nghiệm tại Tiệp Khắc, Hung-ga-ri... đã được các chuyên gia đánh giá đạt tiêu chuẩn chất lượng quốc tế.
- Giấy dó Việt Nam đã xuất khẩu sang Pháp và một số nước khác. Tại Pháp, các họa sĩ Pháp đã sử dụng giấy dó Yên Thái (hay giấy gió hàng) hoặc vẽ tranh bằng mực nho (mực Tàu) theo lối tranh Phương Đông cổ điển. Những sản phẩm nghệ thuật ấy bán rất chạy ở Châu Âu.
Gần đây các bảo tàng ở Châu Âu đã nhận ra khả năng chống ẩm rất cao của giấy dó. Những bức tranh quý giá nếu được lót một tấm giấy đó bồi dày ở trong khung phía sau tranh thì tác phẩm không bị ẩm mốc, tuổi thọ tranh được kéo dài và không ố vàng. Người pháp đã đầu tư khôi phục một làng giấy ở Hà Bắc, bắt đầu từ vài ba gia đình có nghề giấy cổ truyền, thông qua một đơn vị tại Việt Nam có tên Châu Á mở (Open Asia).
- Không chỉ có thế, người Việt Nam đã từ lâu biết sử dụng giấy dó làm nguyên liệu sản xuất nhiều loại hàng thủ công truyền thống khác: làm ngòi pháo, bồi dán đồ chơi Trung thu cho trẻ em làm đồ vàng mã, v.v… Làm ngòi pháo các loại bởi giấy dó cháy đượm. Làm đồ chơi vì giấy dó bền dai, xốp nhẹ, trắng sáng dưới ánh đèn, nến, tạo sáng mờ ảo lung linh. Làm vàng mã bằng giấy dó có ưu điểm là dễ nhuốm màu, cắn hồ, xốp nhẹ đẹp, khi đất (hóa) thì cháy nhanh và cháy kiệt. Đặc tính này quan trọng và cần thiết, rất thích ứng với quan niệm dân gian cho rằng: vàng, mã khi đốt mà không cháy hết thì những thứ này - tiền bạc, quần áo, voi ngựa, khay tráp, người hầu (hình nhân) sang thế giới ''bên kia'' sẽ đều bị thủng, rách, không hoàn chỉnh, kém giá trị.
Cũng như một số sản phẩm thủ công thiết yếu khác, giấy dó có nhiều lợi ích, gắn bó với đời sống nhân dân Việt Nam suốt hàng ngàn năm nay. Nguyên liệu chính yếu để sản xuất giấy dó là cây dó.