Nét Việt

Tinh xảo trang sức cổ Việt Nam

Thứ Ba, 28/04/2015 - 11:17

Dân trí

Với hơn 100 món trang sức tinh túy được lựa chọn từ kho cổ vật phong phú, bộ sưu tập trang sức cổ Việt Nam đã đem đến công chúng một cái nhìn khá toàn diện từ thời tiền sử đến vương triều Nguyễn...

Sáng 28/4 tại Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế phối hợp với Bảo tàng Lịch sử Quốc gia đã khai mạc triển lãm “Trang sức cổ Việt Nam” nhằm hưởng ứng Festival Nghề truyền thống Huế 2015.

Với hơn 100 món trang sức tinh túy được lựa chọn từ kho cổ vật phong phú của 2 bảo tàng, Bộ sưu tập trang sức cổ Việt Nam đã đem đến công chúng một cái nhìn khá toàn diện từ thời tiền sử đến vương triều Nguyễn – triều đại phong kiến cuối cùng đóng đô tại Huế.

Đặc biệt và nổi bật là đồ sưu tập hoàng gia triều Nguyễn (từ chúa Nguyễn đến vua Nguyễn)  có niên đại từ thế kỷ 18 đến giữa thế kỷ 20. Đó là những chiếc trâm cài tóc bằng vàng được trang trí vô cùng tinh xảo; những chiếc bác sơn, vòng tay, nhẫn, hoa tai, thẻ bài, kim bội, kim khánh, ngọc bội, đai lưng bằng vàng, bạc hay ngọc quý.

Đi ngược về thời gian là những chiếc vòng cổ, vòng tai xâu bằng vỏ nhuyễn thể của cư dân văn hóa Bàu Tró cách đây ngót 5000 năm; hay những hạt chuỗi bằng đá được mài giũa công phu của cư dân văn hóa Phùng Nguyên hơn 4000 năm; rồi các vòng đá, khuyên tai thuộc văn hóa Đồng Đậu cách 3500 năm; và bao tay, vòng tay, khóa thắt lưng bằng đồng thời văn hóa Đông Sơn từ 2000-2500 năm; rồi khuyên tai hai đầu thú, chuỗi hạt đá mã não của cư dân văn hóa Sa Huỳnh cũng tuổi đời hơn 2000 năm…

Có thể nói, bộ sưu tập trang sức cổ Việt Nam được giới thiệu lần này là những sản phẩm tinh túy của người Việt xuyên xuốt chiều dài lịch sử. Nó thể hiện khả năng sáng tạo và phát triển không ngừng của dân tộc Việt trên con đường tìm kiếm cái đẹp. 

Triển lãm diễn ra từ 28/4 đến hết 28/6 tại Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế, số 3 đường Lê Trực, TP Huế:

 

Một bộ sưu tập trong triển lãm "Trang sức cổ Việt Nam"

Vòng cổ bạc thế kỷ 19-20 triều Nguyễn

Phiến đai lưng áo ngọc bọc vàng nạm đá quý

Ngọc Như Ý

Bác sơn 

Vòng tay bằng vàng nạm đá quý thế kỷ 18 thời chúa Nguyễn

Trâm hoa thời chúa Nguyễn thế kỷ 18 

Trâm hình phượng ngậm đèn lồng thời chúa Nguyễn 

Khóa thắt lưng văn hóa Đông Sơn 

Bao tay văn hóa Đông Sơn 

Khuyên tai hai đầu thú văn hóa Sa Huỳnh cách đây 2000-2500 năm 

Hạt chuỗi bằng vàng văn hóa Đồng Nai cách 2500 năm

Vòng cổ xâu bằng vỏ nhuyễn thể của cư dân văn hóa Bàu Tró cách đây ngót 5000 năm - đồ trang sức có tuổi đời lâu nhất trong triển lãm

 

Đại Dương

 

Khu bảo tồn truyền thống xã Hương Bình rộng 6 hécta, tiền thân là trại chăn nuôi cũ của tỉnh Hà Tĩnh, được thành lập từ năm 1978. Sau khi trại chăn nuôi giải thể vào năm 1993, một linh mục người Việt Nam ở Pháp đã tiếp nhận, chuyển nơi đây thành trung tâm văn hóa nông thôn và lưu giữ những hiện vật nông cụ độc đáo từ thời xa xưa.

 

 

Trong trung tâm có nhiều ngôi nhà truyền thống trên 100 năm tuổi, lợp mái tranh. Phía trong trưng bày khoảng 500 nông cụ, đồ dùng sinh hoạt thời xa xưa như cày bừa, võng tre, cụi treo, guồng quay nước, đơm dùng để đánh bắt cá, bàn ghế bằng gỗ, kiềng tre, gáo dừa...

 

 

Ông Nguyễn Đức Tịnh, Giám đốc Trung tâm Phát triển Hương Bình cho biết, việc sưu tầm hiện vật được thực hiện từ năm 1996, qua thời gian thì phát triển thêm. "Chúng tôi cho người tới các hộ gia đình trên địa bàn huyện Hương Khê tìm kiếm, thấy hiện vật nào độc đáo thì bỏ tiền ra mua lại", ông Tịnh nói.

 

 

Các nông cụ lưu giữ chủ yếu được làm bằng tre. Những chiếc đơm dùng đánh bắt cá, nong nia dùng để sàng gạo vẫn đang còn mới.

 

 

Trước kia đồ nhựa rất hiếm, người dân đã dùng vỏ dừa làm gàu múc nước.

 

 

Kiềng, nồi đất và những chiếc cụi để đựng cất giữ các đồ dùng nhà bếp, thức ăn.

 

 

Trước kia, mỗi gia đình nông dân thường có một cối giã gạo, ngũ cốc làm lương thực cho người, gia súc, gia cầm.

 

 

Võng tre thường được mắc ngoài hiên nhà, dùng để nghỉ trưa sau những buổi trưa hè oi ả.

 

 

Xe cút kít dùng chở đất, gầu tre để tát nước, đều làm bằng gỗ, tre. 

 

 

Đèn dầu là dụng cụ chủ yếu để thắp sáng khoảng 40 năm về trước. Theo Giám đốc Trung tâm Hương Bình, kinh phí hoạt động của đơn vị được một tổ chức bên Pháp tài trợ. Trước kia, có nhiều đoàn của nước ngoài hay tới tham quan, hiện tại mỗi năm chỉ có 1-2 đoàn.

 

 

Guồng quay nước lợi dụng sức gió để lấy nước sinh hoạt của bà con vùng cao. "Các hiện vật không thể tính giá trị bằng tiền mà là văn hóa. Trước kia có một bảo tàng ở Hà Nội đặt vấn đề mua lại hiện vật với số tiền lớn nhưng chúng tôi không bán", ông Tịnh nói và cho hay sắp tới sẽ phối hợp với ngành văn hóa tỉnh để trung tâm hoạt động hiệu quả hơn.

 

 

Trong trung tâm có một căn phòng trưng bày tất cả hình ảnh về con người, vùng đất huyện Hương Khê, được một nhiếp ảnh gia người Pháp chụp vào năm 1993. "Những nông cụ thời xa xưa đưa chúng ta trở về với cội nguồn, nhớ đến công lao của cha ông. Chúng tôi sẽ bàn bạc với trung tâm để cùng bảo quản và trưng bày tốt các hiện vật", ông Lê Bá Hạnh, Phó giám đốc Bảo tàng Hà Tĩnh nói.

 

Đức Hùng

Thưa bác Thiên Sứ, nhân bài trên bác nói về "linh khí nước Nam" , con cũng xin góp vài tấm hình chụp được ở bãi biễn Đà Nẵng ngày 15/11/2015 nhờ bác xem có liên quan không ạ?  Hình chụp tượng đức Quán Thế Âm Bồ Tát chùa Linh Ứng Đà Nẵng - hình chụp bằng điện thoại nên hơi xấu.

Kỳ cuối: Cổ vật cung đình Huế cần quay về “cố hương”

Dân trí Với những giá trị mà cổ vật cung đình Huế vốn có, và với “quê hương” nó được sinh ra, cố đô Huế xứng đáng đón nhận lại những cổ vật quan trọng một thời của cha ông.

Con đường nào cho cuộc “hồi cố hương” cổ vật cung đình Huế?

Theo TS. Phan Thanh Hải, Giám đốc Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế, Nhà nước cần có chính sách phù hợp để “điều tiết” một phần các cổ vật của Huế nay đang thuộc về Bảo tàng Lịch sử Quốc gia và Bảo tàng Lịch sử TP Hồ Chí Minh “trở về” với cố đô, bởi Huế vốn là chủ sở hữu của các cổ vật này. Cụ thể như các cổ vật cung đình vốn gắn bó với các công trình kiến trúc như cung điện, đền miếu, lăng tẩm.

Bên cạnh đó, Huế cần chứng minh được vị thế và khả năng của mình trong việc bảo quản, giữ gìn và tôn vinh giá trị của những cổ vật đó nếu chúng được đưa về. Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế đã từng tiếp nhận một số cổ vật hiến tặng đưa về từ Pháp và hơn hàng trăm cổ vật khác do các nguồn hiến tặng trong nước.

Đặc biệt, tháng 6/2014, Trung tâm đã tham gia cuộc đấu giá cổ vật tại Pháp và thành công trong việc đưa chiếc xe kéo của Hoàng thái hậu Từ Minh về Huế. Những cổ vật này hiện đang được trưng bày và phát huy giá trị tại Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế hay các điểm di tích thuộc quần thể di tích kiến trúc cố đô Huế. Đó là những kinh nghiệm quý báu trong lĩnh vực này.

Chiếc xe kéo Hoàng thái hậu Từ Minh được Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế đấu giá thành công từ Pháp cũng là lần đầu tiên Việt Nam nói chung và Huế nói riêng đấu giá thành công cổ vật ở nước ngoài

Ông Nguyễn Văn Mễ, Chủ tịch Hội Khuyến học tỉnh TT-Huế, nguyên Chủ tịch UBND tỉnh TT-Huế thì cho rằng một hoạt động cấp bách cần triển khai ngay là đẩy mạnh cuộc vận động “hồi hương cổ vật”. Đặc biệt ở các cổ vật quý thuộc sở hữu của và con Việt kiều ở nước ngoài. Số cổ vật này không được quản lý, sử dụng tốt do những người thừa kế mải mê công việc làm ăn hoặc không biết rõ giá trị của chúng nên cổ vật đó có nguy cơ bị “bỏ quên” hoặc lọt vào tay những người săn lùng đồ cổ. Một cuộc vận động có chủ đích sẽ tạo điều kiện phát hiện cổ vật, bắt cầu cho việc “hồi hương cổ vật” bằng các hình thức thích hợp.

Ý kiến tâm huyết của ông Mễ cho rằng, cuộc vận động “hồi hương cổ vật” phải được tiến hành đồng bộ với nhiều giải pháp khác nhau, từ việc động viên sự hiến tặng tự nguyện vì lòng yêu nước của bà con Việt kiều và những cá nhân, tập thể đang sở hữu cổ vật (như đối với Chiếc đôn sơn ngũ sắc và cặp ngà voi, hoặc Cuốn sách in mộc bản “Kỹ thuật người An Nam”); tham gia đấu giá, thuyết phục ngoại giao để mua lại một cách chọn lọc những cổ vật có giá trị (như chiếc xe kéo của Từ Minh Hoàng Thái Hậu); cho đến hình thức phối hợp trưng bày, giới thiệu (như đã thực hiện với nhà nghiên cứu Trần Đình Sơn hoặc nối lại quan hệ với ông Cousso – hậu duệ của bác sĩ Sallet, một người tham gia biên tập bộ B.A.V.H); hoặc đấu tranh ngoại giao, pháp lý để thu hồi cổ vật thuộc quyền quản lý của Việt Nam (như việc thu hồi chiếc bàn trà sơn thếp thời Nguyễn và chiếc đầu hồ của vua Tự Đức với sự góp sức của Đại sứ quán Việt Nam và Luật sư Việt kiều Đào Văn Thụy tại Cộng hòa Pháp)…

Chiếc bàn gỗ sơn son thếp vàng mặt sứ mà người dân hiến tặng cho Bảo tàng Cung đình Huế

Cặp ngà voi do ông Lê Thái và bà Bùi Thị Cẩm Hà - Việt kiều tại Pháp hiến tặng cho Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế

Còn theo ThS. Huỳnh Thị Anh Vân, Giám đốc Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế, sự “hồi hương” cổ vật hiện nay chủ yếu là chờ vào sự hảo tâm của quốc tế và từ nhiều phía, đặc biệt quan trọng là bản thân chủ sở hữu và người nắm bắt thông tin.

“Các đồ vật sau khi được hiến tặng cho bảo tàng sẽ có hồ sơ riêng kèm theo tên tuổi người hiến tặng, lai lịch cổ vật. Người dân và du khách sẽ có thêm cơ hội để chiêm ngưỡng cổ vật. Đó là cách các bảo tàng khác trên thế giới và Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế đã và đang thực hiện.

Về người nắm thông tin cổ vật, họ sẽ biết cổ vật đấu giá thời điểm nào, thông tin các cổ vật đang trôi nổi từ đó gửi thông tin về các đơn vị quan tâm như bảo tàng mình thì sẽ rất quý. Do đó, cần phải có sự hỗ trợ của cả cộng đồng thì bảo tàng chúng tôi mới làm tốt hơn công tác hồi hương cổ vật được” - bà Vân thổ lộ.

Trưng bày sưu tập hiện vật hiến tặng của Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế năm 2009

Một ý tưởng được xem là đột phá trong câu chuyện này là: “Chúng ta đã có được những sưu tập Bảo vật Quốc gia phong phú và đa dạng mà triều Nguyễn để lại trên đất Huế và Hà Nội, và xem ra chúng cũng có được “Giá trị toàn cầu nổi bật”. Vậy tại sao Huế và Hà Nội là không kết hợp và cộng tác với nhau trong việc làm hồ sơ về cổ vật cung đình triều Nguyễn đệ trình UNESCO để được công nhận là di sản Văn hóa Thế giới?” - Nhà nghiên cứu Phan Thuận An nhìn nhận về giá trị của cổ vật cung đình triều Nguyễn.

Các ấn vàng thời vua Nguyễn, một trong những cổ vật cung đình quý báu

Mở rộng các loại hình mới trong bảo tàng cổ vật triều Nguyễn

Trong thời gian chờ đợi một phương án các cổ vật cung đình Huế sẽ được quay về quê nhà, thì việc thiết thực nhất mà PV chú ý, đó là các bảo tàng cổ vật, không gian trưng bày cổ vật tại Huế sẽ làm thế nào để hấp dẫn được du khách?

ThS. Huỳnh Thị Anh Vân, Giám đốc Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế cho biết, sẽ tăng cường hoạt động trưng bày cổ vật Huế theo chiều sâu với nhiều thông tin hơn, nhằm giúp du khách cảm nhận rõ hơn về những giá trị văn hóa, lịch sử gắn với cổ vật.

Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế sẽ có thêm nhiều hoạt động mới hấp dẫn trong thời gian tới để du khách cảm nhận rõ nét về cổ vật Huế

Bên cạnh đó, trong tương lai sẽ có thêm các không gian giới thiệu một số hiện vật quý qua hình ảnh 3D để du khách xem được cận cảnh cổ vật ở nhiều góc độ khác nhau, điều mà du khách khó lòng tiếp cận nếu cổ vật được đặt trong tủ kính hoặc cất trong kho do chưa có điều kiện trưng bày.

Nhà nghiên cứu Nguyễn Xuân Hoa cho rằng một ý tưởng xác đáng khi trùng tu tòa nhà 2 tầng ở Phủ Nội Vụ (Kho cất giữ đồ quý trong cung vua Nguyễn ở bài 1 - PV) để trưng bày giới thiệu cổ vật cung đình triều Nguyễn theo truyền thống từng có tại Phủ này. Đồng thời, cần xây dựng đề án sưu tầm, sắp xếp và hệ thống hóa các loại cổ vật cung đình từng được định hình mang tính chuẩn mực theo 10 loại khoa vào các thời vua Minh Mạng, Thiệu Trị, Tự Đức. Và cần sưu tầm hình ảnh các cổ vật, phục chế các loại đồ nghề dùng để chế tác, cân đong, đo đếm các hạng vật từng có dưới thời nhà Nguyễn.

Phủ Nội Vụ cần được trùng tu và tái hiện lại như chức năng nó vốn có

Theo TS. Phan Thanh Hải, cũng phải mở rộng không gian trưng bày trong tương lai cũng như tạo sự gắn kết giữa hệ thống bảo tàng nhà nước với các bảo tàng, các chủ sở hữu của các bộ sưu tập cổ vật thuộc về tư nhân, và các loại tổ chức khác (bao gồm cả nhà thờ Thiên Chúa giáo, chùa chiền…). Điều này sẽ làm cho di sản văn hóa Huế thêm phong phú, hấp dẫn. Nhà nước cần có những cơ chế phù hợp để thúc đẩy việc xây dựng mạng lưới này.

Một phần quan trọng là ngoài việc tăng cường công tác an ninh cho các bảo tàng, điểm di tích với tăng số lượng bảo vệ, lắp đặt hệ thống camera, chống trộm thì việc tuyên truyền giác ngộ và xây dựng hệ thống an ninh trong quần chúng nhân dân; có chính sách cho những cá nhân, tổ chức phát hiện, trình báo về cổ vật hay bảo vệ cổ vật trước tình trạng trộm cắp ngày càng phức tạp hơn hiện nay.

Các đồ cổ trưng bày trong cung điện Huế xưa

Cũng theo ý kiến ông Mễ, cần khẩn trương kiện toàn tổ chức bộ máy và nâng cao chất lượng nhân lực của đội ngũ làm công tác bảo tồn, bảo tàng của tỉnh; cần có những chính sách đối với nghệ nhân, nghệ sĩ có tài năng; khuyến khích việc truyền nghề cho nghệ nhân trẻ; quan tâm thu hút hoặc xây dựng cơ chế hợp tác bền vững với các nhà khoa học, nhà nghiên cứu đầu đàn, những chuyên gia có nhiều kinh nghiệm trong phát hiện, thẩm định giá trị cổ vật; mở rộng hợp tác quốc tế với các tổ chức UNESCO, ICCROM.. và các quốc gia khác trong lĩnh vực cổ vật.

Tại Huế vào dịp Festival làng nghề Huế 2013, một bảo tàng tư nhân đầu tiên đã được thành lập do nhà nghiên cứu đồ cổ Trần Đình Sơn ở địa chỉ 114 đường Mai Thúc Loan. Hàng trăm hiện vật cổ giới thiệu tài hoa thủ công mỹ nghệ thời Nguyễn đã được trình làng đến đông đảo công chúng, giới yêu đồ cổ.

Ngôi nhà vốn là tư thất của cố nội ông Trần Đình Sơn – cụ Trần Đình Bá, Thượng thư Bộ Hình dưới đời cuối nhà Nguyễn. Ông Sơn đã bỏ ra số tiền khá lớn kèm với việc vận động nhà nước để dựng lại ngôi nhà rường, trong trưng bày chủ yếu là đồ sứ ký kiểu triều Nguyễn với rất nhiều cổ vật quý giá mà ông đã dày công sưu tập.

 

Bảo tàng tư nhân cổ vật triều Nguyễn của ông Trần Đình Sơn

 

Bộ khay trà và bộ hút thuốc phiện cổ thời Nguyễn trưng bày tại Bảo tàng này

 

Đại Dương

Nhàn bàn: Tiếng Việt, chữ Việt.

Những câu ca, hò và và văn thơ của người Việt đã thể hiện cái nói láy, bên cạnh đó các câu vè câu thơ lại có điệp vận, chứng tỏ việc đánh vần đã có từ thời có cổ tự Khoa Đẩu. Vậy mà khi nhà nghiên cứu chữ Việt cổ Đỗ Văn Xuyền công bố hệ thống chữ Khoa Đẩu với cấu trúc đánh vần thì các nhà khoa học trong nước lại phủ định rằng lối đánh vần mới có sau này khi người Tây phiên âm chữ Ta ra chữ La Tinh, nghĩa là cũng khẳng định ông tổ đẻ ra chữ Quốc Ngữ là Alexandre de Rhodes.

Nói Lái Trong Ngôn Ngữ Và Văn Học Việt Nam

Theo định nghĩa chung chung của một số nhà Ngôn ngữ học thì Nói lái là nói bằng cách giao hoán âm đầu vần và thanh điệu hoặc trật tự của hai âm tiết để tạo thành nghĩa khác hẳn và cho rằng đây là một trong những đặc trưng của tiếng Việt, nhằm mục đích đố chữ, bông đùa, chơi chữ hay châm biếm. Thí dụ như “lộng kiếng” nói lái thành “liệng cống” hay “đầu tiên” thành “tiền đâu”, “đơn giản” thành “đang giỡn”… 
Có người còn cho rằng Nói lái là một đặc điểm độc đáo của tiếng Việt mà các ngôn ngữ khác không có, khi nói lái người ta phải chọn một nhóm hai hoặc ba tiếng rồi hoán vị các phụ âm hoặc các thanh của những tiếng đó cho nhau. Chẳng hạn như “Vũ như Cẩn” thành “vẫn như cũ” hay “Nguyễn y Vân” thành “vẫn y nguyên” hoặc “bảng đỏ sao vàng” thành “bỏ Đảng sang giàu”…

Lại có người giải thích : Nói lái là cách đánh tráo vần, thanh điệu… giữa hai hoặc ba tiếng với nhau, nó không rườm rà không phức tạp mà rất đơn giản dễ vận dụng để tạo thêm nghĩa mới phù hợp với mục đích giao tiếp và cho rằng nếu không có những cách nói lái này, quá trình giao tiếp sẽ kém sinh động hơn, đơn điệu hơn nhưng tựu chung, khi nói lái, người ta tránh không nói thẳng chữ muốn nói; mà người nghe vì không tinh ý, nhất thời không nhận ra nên xảy ra nhiều giai thoại vô cùng lý thú.

Như chúng ta đã biết, một chữ gồm hai phần: phụ âm và âm. Chẳng hạn như chữ thung gồm phụ âm th và âm ung. Chúng ta lại có thêm sáu thanh: sắc, huyền, hỏi, ngã, nặng và không dấu tạo tiếng Việt thành giàu âm sắc, chỉ cần khác dấu, chữ được phát âm khác nhau: thung (thung dung), thúng (cái thúng), thùng (cái thùng), thụng (áo thụng), thủng (lỗ thủng) và tất nhiên có nghĩa khác nhau, và đây cũng là nét độc đáo của ngôn ngữ Việt, nên người nước ngoài bảo người Việt nói chuyện nghe giống như hát vậy. Thêm vào đó, tiếng Việt vốn đơn âm nên có thể Nói lái dễ dàng mà vẫn có nghiã : Cái biệt thự nầy bự thiệt ! Bí mật coi chừng bị bật mí hoặc kháng chiến lâu ngày sẽ khiến chán hay muốn đầu tư nhưng không biết từ đâu, và đã tháo giầy nhưng chưa thấy giàu ! Theo con Hương vì thương con heo cô ấy…

Đặc biệt, đối với những người lớn tuổi hay trưởng thành ở Việt Nam chẳng có ai là không biết cách nói lái, tùy theo gốc gác hoặc sinh hoạt ở Bắc, Trung hay Nam mà cách nói lái có khác nhau đôi chút.

- Nói Lái theo cách ngoài Bắc : người miền Bắc đổi chỗ cho hai chữ, đồng thời đổi luôn hai dấu (nghĩa là đổi âm sắc).

Thí dụ như chữ tượng lo nói lái thành lọ tương (lo đổi chỗ cho tượng, lấy dấu nặng thành lọ, tượng đổi chỗ cho lo, mất dấu nặng thành tương).

Chữ đấu tranh nói lái lại là tránh đâu (tranh đổi chỗ cho đấu, lấy dấu sắc của đấu thành tránh, đấu đổi chỗ cho tranh, mang dấu của tranh vì không dấu nên thành đâu).

- Nói lái theo kiểu trong Nam : theo cách nói lái trong Nam, âm trong hai chữ đổi chỗ cho nhau, phụ âm giữ nguyên vị trí.

Thí dụ như chữ cá đối nói lái thành cối đá (phụ âm ghép với âm ối của đối thành cối, và phụ âm đ ghép với âm á của cá thành đá). Và cứ như vậy mà cờ Tây thành Cầy tơ, Thầy tu thành thù Tây, hiện đại thành hại điện, Thứ Lễ thành Thế Lữ, trò chơi thành trời cho…

Trong vài trường hợp người ta nói lái cho cả ba chữ, thì chỉ hoán đổi hai chữ đầu và cuối nhưng giữ nguyên chữ giữa. Chẳng hạn như : “Trần bá Cương” thành “Trương bá Cần”, “Chín bến đò” thành “chó bến Đình”, “Âu cái Đằng” thành “ăn cái đầu”, “Hương bên đèo” thành “Heo bên đường”…

Đôi khi người ta lại đổi chỗ hai phụ âm cho nhau để sau khi nói lái có nghĩa và dễ nghe hơn. Thí dụ chữ chiến binh thay vì nói lái thành chinh biến cũng có thể nói thành chính biên. Do đó với hai chữ tranh đấu có người đã đùa mà nói rằng: tranh đấu thì tránh đâu khỏi bị trâu đánh thì thế nào cũng phải đấu tranh.

Cũng như trong trường hợp trên, những chữ trùng âm như nhân dân, lù đù, lật đật…không nói lái được.

Tuy nhiên, Nói lái là lối nói mà chỉ cảm nhận được chớ không công thức hóa được. Nếu nói lái mà đơn giản như đang giỡn (có thêm chữ g và dấu hỏi thành dấu ngã) thì không thể áp dụng công thức nào vào đây cả.

Đặc biệt là người miền Nam thường phát âm phụ âm cuối không chính xác như c # t, n # ng, y # i, dấu hỏi đọc như dấu ngã. Chẳng hạn như chữ Cắt và Cắc, Đan và Đang, Thai và Thay, suy nghĩ và nghỉ ngợi… họ đều phát âm giống nhau, khó mà phân biệt. Vì vậy khi người miền Nam nói lái thì rất dễ dàng, nhanh chóng do biến đổi bằng nhiều cách khác nhau nhưng khi viết ra thành chữ thì nhiều khi không đúng vào đâu cả (tức là sai Chánh tả). Thí dụ như sao vàng nói lái thành sang giàu nhưng viết đúng theo âm luật là sang vào thì không phải là ý của người muốn nói; bởi vậy, người ta nói nói lái chớ không ai nói viết lái. Tuy nhiên, có nhiều câu thơ, bài thơ không những nói lái mà còn viết lái rất tài tình, chúng tôi sẽ giới thiệu phần sau.

Sau đây, chúng tôi xin mời quý vị bước vào thế giới của ngôn ngữ Nói Lái qua các câu đố, câu hò, câu đối, giai thoại trong dân gian và cả những bài thơ mang tính cách Văn học Nghệ thuật hoặc đã có từ lâu trong nền Văn học Việt Nam. Dĩ nhiên, theo như ý kiến của Hoàng Lão Tà trong bài “Ăn tục nói phét” thì “môn nói lái rất thần sầu quỷ khiếp đa dạng, đa năng mà ngay trong thi ca kim cổ đều sử dụng. Lúc nào nói lái được là chớp ngay cơ hội. Và nói lái phải tục mới vui, mới cười được, chứ nói lái thông thường thì chả có gì hấp dẫn”.

1/- Nói Lái trong Câu đố :

Cũng như Ca dao, Tục ngữ, Thành ngữ… Câu đố cũng là một hình thái của Văn học dân gian Việt Nam. Người ta sử dụng Câu đố trong các buổi họp mặt vui chơi hoặc trong lúc lao động chân tay để quên đi mệt nhọc hay thử tài trí giữa hai bên nam nữ. Những câu đố Nói lái thường rất dễ đáp nhưng vì bất ngờ hay bị tròng tréo chữ nghiã mà đôi khi không đáp được.

- Lăng quằng lịt quịt … lăng quằng trứng, là cái gì? (Đáp là cái Lưng quần trắng)
- Lăng quằng lịt quịt … lăng quằng rừng, là cái gì? ( là cái Lưng quần rằn)
- Trong nhà chạy ra hỏi cái gì bán, là cái gì ? ( là cái giàn bí)
- Vừa đi vừa lủi, vừa mổ, là cái gì ? ( là cái lỗ mũi)
- Mẹ thương con, con gầy, là cái gì ? ( là cây gòn)
- Trên trời rơi xuống cái mau co, là cái gì ? ( là cái mo cau)
- Cầm đục cất đục là cái gì ? (là Cục đất)
- Ghe chài chìm giữa biển đông,

Ván phên trôi hết cái cong nó còn’’ là cái gì ? (là con còng)

- Khoan mũi, khoan lái, khoan lai,
Bò la, bò liệt đố ai biết gì? ( là củ khoai lang).

- Hít vào, hít ra, hít một là cái gì ? (là hột mít)
- Cà vô, cà ra, cà nhột, là cái gì ? (là cột nhà)
- Cúng trên núi, cúng mê, cúng mải là cái gì ? (là cái mủng)
- Cú trong nhà cú ra, cú hãi là cái gì ? (là cái hũ)
- May không chút nữa thì lầm,
Cau dày không bẻ bẻ nhầm cau ranh, là cái gì ? (là canh rau)…
- “Sáng nay đi hỏi chị Năm,

Có đi ra chợ chuộc dùm đôi bông” là cái gì ? ( là trái chùm ruột)

- Cái gì ở cạnh bờ sông,
Cái mui thì nát cái cong thì còn ? ( là con còng )

- Cái gì bằng ngón chưn cái mà chai cứng, là gì ? ( là ngón chưn cái)
- Khi đi cưa ngọn, khi về cũng cưa ngọn, là gì ? ( là con ngựa)
- Miệng bà Ký lớn, bà Ký banh

Tay ông Cai dài, ông Cai khoanh. Là cái gì ? ( là canh bí và canh khoai)
Ngoài ra, còn có câu đố về các con vật, câu đố đặt ra là từ hai con vật nầy khi Nói lái sẽ thành hai con vật khác, đã được giải đáp như sau :

- Con Cua con Rồng lái là Con Công con Rùa
Con Cáo con Sóc lái là con Cóc con Sáo.
Con Trai con Rắn lái là con Trăn con Rái.(cá)
Con Cò con Báo lái là con Cáo con Bò
Con Sáo con Bò lái là con Sò con Báo
Con Sếu con Ngao lái là con Sáo con Nghêu …
- con Sâu con Dế –> con dê con sấu
con Ngao con Sán –> con ngan con sáo
con Ong con Kiến –> con yến con công
con Ốc con Kiến –> con yến con cóc
con Trai con Rắn –> con trăn con rái
con Ốc con Nhện –> con ếch con nhộng
- Con SÁO nói với con BÒ,
Có con SÒ BÁO: bên kia Hội chùa.
Con CÔNG nghe rũ con RÙA,
Con CUA thấy vậy, mới khua con RỒNG.
Cả bọn kết lại thật đông,
Con CÒ, con SÓC cũng mong theo cùng.
CÓC, SÒ xúm lại đi chung…
- Cô Công nói với Cậu Rùa,
Rồng ở dưới đất, còn Cua trên trời.
Ốc gào Nhện hỡi, nhện ơi:
Ếch bơi phố núi, Nhộng chơi ao làng.
Gió chiều nhẹ thổi mênh mang,
Tao nhân mặc khách lang thang bên đường…
2/- Nói Lái trong Câu Hò đối đáp:

Hò đối đáp vốn là một loại hình thức dân ca phổ biến khắp ba miền đất nước. Nó thường xảy ra trên cánh đồng hay dòng sông, nam và nữ thường hò đối đáp với nhau để xua đi nỗi mệt nhọc trong công việc. Điều đáng ngạc nhiên là họ có thể dễ dàng sáng tạo và hò đối đáp ngay tại chỗ. Những người này rất nhanh nhẹn và thông minh đến mức ngay cả những người có học đôi khi cũng phải khâm phục họ và đôi khi phải bỏ cuộc. Có nhiều cặp trai gái trở thành chồng vợ sau những cuộc hò nầy.

Những câu hò đối đáp thông thường thì rất nhiều nhưng dùng cách nói lái để hò đối đáp thì rất hiếm quý.

# Thông thường thì bên con gái cất cao câu hò đối trước :

“Hò hơ… Con cá đối nằm trên cối đá,
Con mèo đuôi cụt nằm mút đuôi kèo.
Anh mà đối đặng… ơ.. ờ
Hò hơ…Anh mà đối đặng, dẫu nghèo em cũng ưng”.

# Sau khi phân tách và tìm câu trả lời, bên con trai hò đáp :

“Hò hơ… Chim mỏ kiến(g) đậu trên miếng cỏ,

Chim vàng lông đáp dựa vồng lang.

Anh đà đối đặng ơ… ờ
Hò hơ…Anh đà đối đặng, hỏi nàng có ưng chưa?”
Và như thế, bên nầy đối, bên kia đáp cứ kéo dài không dứt cuộc tranh tài đầy lý thú của hai bên nam nữ để lại dân gian những câu hò Nói lái độc đáo đầy sáng tạo:

- Con sáo sậu chê cô xấu xạo,
Con chó què chân bị cái quần che.
- Con bé mập ú nhờ bà mụ ấp,
Thằng bé ốm tong vác cái ống tôm.
- Chiều chiều cụ Mão lên rừng cạo mũ,
Sáng sớm bà Hạc đi bán bạc hà.
- Cô nàng dâu Hứa đi mua dưa hấu,
Thằng rể bảnh trai ngồi cạnh bãi tranh.

- Người mặc áo xanh chính là anh xáo, (anh Sáu)

Miếng thịt băm nát trong bụng bác Năm.

- Chàng trai sứt môi ngồi ăn xôi mứt,

Cô gái mồm to lặn lội mò tôm.

- Con cóc cái ngồi trên cái cốc,
Con cầy tơ đứng dưới cờ Tây.

Bên cạnh đó còn có những câu Nói lái mà đôi trai gái khéo léo gởi gắm tình cảm cho nhau mà người ngoài vì vô tình không hiểu được. Trước hết, người con gái thố lộ :

- “Cam sành nhỏ lá thanh ương,
Ngọt mật thanh đường nhắm lớ, bớ anh !”

Cảm thương vì “thương anh” mà “nhớ lắm” của nàng nên chàng hứa hẹn :

- “Thanh ương là tuổi mong chờ
Một mai nhái lặn chà quơ, quơ chà”.
(Có nghiã: Qua muốn “nhắn lại” với bậu là nếu “thương anh” mà bậu “chờ qua” thì “qua chờ” bậu).

3/- Nói Lái trong câu đối :

Câu đối là cách chơi chữ và là một trong những thú tiêu khiển của người xưa. Người ta thường viết câu đối trong dịp Tết hay trong các lễ mừng thượng thọ, thăng quan tiến chức, đỗ đạt hay tân hôn, sinh nhật…. Người viết câu đối phải là người văn hay, chữ tốt và nhất là ý nghiã của câu đối phải phù hợp với trọng tâm của buỗi lễ. Cho nên, viết câu đối rất khó mà nói lái trong câu đố thì lại càng khó hơn nữa. Vậy mà trong dân gian Việt Nam vẫn có nhiều câu đối nói lái.

Thảm thương cho cuộc sống thiếu thốn, đói nghèo của nghề giáo dưới chế độ Xã hội Chủ nghiã, người ta than thở qua bài “Buồn đời giáo-chức”:

Thảm kịch của thầy giáo, phải tháo giầy,

Tháo luôn cả ủng, thủng luôn cả áo.
Làm giáo chức, nên phải giứt cháo,
Thảo chương rồi, để được thưởng chao,
Lấy giáo án đem dán áo.

Cùng với một câu đối bất hủ như sau :

- Chiều ba mươi, thầy giáo tháo giày ra chợ bán
Sáng mùng một, giáo chức dứt cháo đón xuân sang.

Tuy vậy, vẫn còn một câu đối khác nghe chỉnh hơn :

- Thầy giáo…tháo giầy, tháo cả ủng, thủng cả áo, đem giáo án ra… dán áo.

Mèo con….còn meo, còn léo nhéo, kéo lòn nhòn, ngậm xương cá về..ca xướng.

Còn đây là câu đối Tết dành tặng cho những tên keo kiệt, coi trọng đồng tiền hơn bất cứ mọi thứ trên đời (xin nói lái từng cặp chữ thì sẽ thấy):

- Thiên tường, tác biệt,
Hiền tạ, thu sương.

Ngoài ra, còn có những câu đối không dùng trong mục đích nào cả mà chỉ để thỏa mãn tánh trào phúng và tài Nói lái của mình :

- Kia mấy cây mía trên xe chú,
Có vài cái vò dưới nhà cô.
- Thầy giáo tháo giầy, vấy đất vất đấỵ
Thầy tu thù Tây, cầu đạo cạo đầu.
- Trai Thủ Đức năm canh thức đủ,
Gái Đồng Tranh sáu khắc đành trông.
- “Trai Thủ Đức năm canh thức đủ,
Gái Gò Công sáu khắc gồng co”.
- Gái Hóc Môn vừa hôn vừa móc,
Trai Gò Công vừa gồng vừa co.
- Thầy giáo Bản Giốc, vừa bốc vừa giảng,
Tử tù Cổng Trời, bị cởi bị trồng.
- Con trai Bắc Ninh, vừa binh vừa nắc,
Con gái Hà Đông, hồng diện đa dâm.
- Đại học Suối Máu, sáu tháng muối cơm,
Giáo khu Thừa Thiên, cửa thiền thưa thớt.
- Dân nhậu Chu Lai, uống chai uống lu,
Người dân Đập Đá, bị đá bị đập.
- Rượu thuốc Bạch Hổ, uống bổ như hạch,
Con gái Đà Nẵng, tứ đẳng nõn nà.

- Nhà văn Nhật Tiến bảo học tiếng Nhật là tiện nhất.

Luật sư Ðức Tiến không biết tiếng Ðức nên tức điếng.
- Con cá rô cố ra khỏi rá cô !

Chú chó mực chực mó vào chõ mứt.

-“Vợ nuôi chó, chồng chén cầy; tứ đốm tam khoanh, cây còn hóa ra là nhà Tuất.
“Ngưòi bảo heo, kẻ kêu lợn; ba bầy bảy mối, lớn lại thành đích thị họ Trư.”

Còn về câu đối “Gái Củ Chi, chỉ cu, hỏi củ chi?” thì có các câu :

- Trai Giồng dứa, trồng dừa giống, trên giồng dứa.
- Trai Láng Hạ, lạ háng người Láng Hạ.
- Trai Thành Đông, đồng thanh hét thành đồng.

Sau hết, có một người thích nói lái, tức cảnh sinh tình đưa ra câu đối sau đây, xin mời chư quý vị tìm cho câu đáp :

- “Xuân Cali lạnh lẽo, nghe gọi heo, gọi lợn, gọi chó, gọi cờ tây, chạnh thèm bát giả cầy…”

4/- Nói lái trong các giai thoại :

Giai thoại được hiểu là câu chuyện thú vị làm cho người nghe phải hào hứng, vui thích. Từ xưa, có rất nhiều giai thoại, đặc biệt là giai thoại trong văn chương thì không những được người đời truyền tụng qua những cuộc trao đổi trong giới Văn gia, trí thức mà còn được ghi vào sách vở. Tuy nhiên, có những giai thoại Nói lái thì ít người quan tâm, thỉnh thoảng họ cũng có nghe qua nhưng rồi bỏ, xem đó như là những câu chuyện dân gian. Vì vậy, những giai thoại nầy trở thành loại văn chương truyền khẩu, mặc ai muốn kể sao thì kể, muốn thêm thắt thế nào cũng được miễn đáp ứng được sự cảm nhận của người nghe là được.

A)- Chuyện Đại phong :

Chuyện thế này: hai anh hề trên sân khấu tuồng ngoài Bắc, trong lúc diễu giúp vui, anh A đố anh B: Đại phong là gì?

- “Thì đại là lớn, còn phong là gió, đại phong là gió lớn”, anh B giải thích.

Anh A bảo :“ Đại phong có nghiã là lọ tương đấy. Nầy nhé, Đại phong là gió lớn, mà gió lớn thì chùa đổ, chùa đổ thi tượng (Phật) lo, tượng lo là lọ tương.

Có người còn cho rằng chuyện Đại phong xuất xứ từ Trạng Quỳnh. Trạng Quỳnh tên thật là Nguyễn Quỳnh, sinh quán Nghệ An dưới thời Lê Trung Hưng (1530-1540), là người hay chữ, thông minh xuất chúng, với bản tính nói ngông hay châm chọc vua chúa quan quyền thời bấy giờ. Một hôm Quỳnh dâng lên chúa Trịnh một lọ thức ăn khoác lác là một món ăn tuyệt hảo, ngoài có đề hai chữ Đại Phong. Sau khi ăn thử, chúa Trịnh vì bị Trạng lừa bỏ đói, ăn rất ngon miệng nên cật vấn về món ăn lạ, thì Trạng giải thích rằng Đại Phong là gió to, gió to thì tượng lo, tượng lo nói lái là lọ tương.

Ngoài ra, Trạng Quỳnh còn có một câu nói lái khác mà người ta cho rằng để chọc bà Đoàn thị Điểm (?)

- Nắng cực lúa mất mùa, đứng đầu làng xin xỏ,
Nở lòng nào chị chẳng cho.

B)- Chuyện Trạng Quỳnh – “đá bèo” và “ngọa sơn” :

Một bà Chúa có nhan sắc mà tính kiêu ngạo, đi ra chơi phố phường thấy ai trái ý là sai lính bắt đánh liền. Quỳnh lững thững đi chơi, gặp kiệu Chúa, thấy gần đấy có cái ao bèo, vội vàng chạy xuống cầu ao nhằm đám bèo mà đá tứ tung. Chúa biết Quỳnh, thấy chơi lẩn thẩn như thế mới hỏi:

- Ông làm gì đó?

Quỳnh ngẩng lên thưa:

- Tôi ở nhà buồn quá, ra ao đá bèo chơi ạ !

Chúa đỏ mặt tía tai, đánh kiệu bỏ đi.

Một buổi trưa nọ, Quỳnh định vào nội phủ thăm Chúa nhưng biết là Chúa đang ngon giấc ở dinh bà Chính cung, Quỳnh cụt hứng lui gót. Trên đường về, Quỳnh đề lên vách phủ hai chữ “Ngọa Sơn”. Khi Chúa gọi vào hỏi, Quỳnh trả lời :

- Khải Chúa, “Ngọa Sơn” nghĩa là nằm ở trên núi, có thế thôi ạ! Tiện tay, thần viết chơi, chẳng có gì để Chúa bận tâm cả.

Sau đó, Chúa thấy hai chữ “Ngọa Sơn” xuất hiện la liệt trên các vách tường, cửa nhà ngoài phố…Chúa truyền gọi một người đến hỏi duyên cớ. Người kia run lẩy bẩy, thưa:

- Chúng con là kẻ hèn mọn dốt nát, đâu dám sính chữ. Việc này chẳng qua chỉ tại Trạng Quỳnh đấy ạ ! Trạng Quỳnh có lần vào nội phủ, về mách với chúng con là Chúa đang bận “Ngọa Sơn”, rồi giải thích rằng: Ngọa là nằm, nằm lâu thì phải ngủ, ngủ thì phải ngáy. Sơn là núi, mà núi thì phải có đèo. “Ngáy Đèo” nói lái lại là… , con không dám nói ra đâu. Không ngờ bọn trẻ con nghe lỏm được lời Trạng, buồn tay viết bậy bạ lung tung. Xin Chúa tha cho con!

Hiểu rõ đầu đuôi câu chuyện này là do Quỳnh, có làm lớn chuyện ra chỉ tổ thêm xấu hổ nên bỏ qua.

C)- Chuyện Đại điểm Quần thần :

Một giai thoại về Thủ tướng Nguyễn Văn Tâm được lưu truyền ở miền Nam như sau : hồi Thủ Tướng Tâm còn là Quận Trưởng Cai Lậy (có biệt danh là Hùm Xám Cai Lậy) lúc ăn mừng tân gia, có người dâng lên quan bốn chữ đại tự Đại Điểm Quần Thần rất đẹp và giải thích Quần thần là người bề tôi, Đại điểm là điểm lớn, ý nói quan lớn là người bề tôi có vị trí to lớn trong quan trường. Quan lấy làm thích thú đem treo bức liễn trong phòng khách. Ít lâu sau có người đến ngắm bức liễn, rồi xin quan lớn dẹp đi. Quan ngạc nhiên hỏi, người ấy giải thích: người viết liễn đã cố ý châm biếm quan lớn, mà quan không biết. Bốn chữ trên dịch từng chữ: Đại điểm là chấm to; Quần thần là bầy tôi. Đại Điểm Quần Thần là Chấm To Bầy Tôi nói lái lại là Chó Tâm Bồi Tây. Chẳng biết quan có tìm tác giả bốn chữ nói trên để trị tội hay chăng, nhưng có lẽ vì không muốn làm lớn chuyện mà thêm xấu hổ, nên ỉm luôn.

D)- Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm nói lái :

Trước khi chết, Trạng Trình (1491-1585, thời Lê Mạc) có làm một tấm bia căn dặn con cháu khi nào chết nên đem tấm bia nầy chôn trước mộ, tấm bia được khắc chữ bên trong nhưng sơn bít bên ngoài. Sau đó chừng 100 năm, cha con ông Khả đem bò tới đó cho ăn mà lại cột nhằm mộ bia của Trạng. Hôm đó nhằm lúc trưa nắng, vì quá khát nước nên bầy bò đụng với nhau, chạy tán loạn làm gẫy tấm bia, sập xuống. Làng xã hay tin biết cha con ông Khả làm hư mồ mả của Trạng nên bắt về trị tội. Cha con ông Khả năn nỉ quá, xin cho đi vay bạc hỏi tiền làm lại tấm bia khác thường cho Trạng. Làng xã thấy tội nghiệp nên ưng thuận. Sau khi vay mượn và bán hết đồ đạc trong nhà thì chỉ được có một quan tám, nhưng được bao nhiêu cũng phải tiến hành sửa chữa. Đến chừng đập bia ra vừa tróc lớp ô dước bên ngoài thì thấy có hàng chữ như thế nầy:”Cha con thằng Khả làm ngã bia ta, Làng xã bắt đền tam quán”. Thì ra tam quán nói lái thành quan tám, đúng như lời tiên tri của ông Trạng.

Đ)- Chuyện về ông Thủ Thiệm : (theo “Thủ Thiệm Đất Quảng” của Hoàng Quốc)

Thủ Thiệm người xứ Bình Định, xã An Hoà thuộc phủ Hà Đông sau đổi thành Tam Kỳ tỉnh Quảng Nam. Ông sinh năm 1854 mất vào năm1920 tại quê nhà. Lúc nhỏ, Thủ Thiệm có tên là Nhơn, khi lớn lên đi học và đi thi, ông lấy tên chính thức là Thiệm. Theo phong tục xưa, Thủ sắc là người giữ các sắc phong của Vua ban cho làng, chức này thường được Hội đồng kỳ mục tín nhiệm giao cho các nhà Nho, hoặc ít ra cũng là người có chữ nghĩa thánh hiền ở trong làng đảm nhận. Có lẽ nhờ thông Hán học mà Thiệm được giao làm Thủ sắc của làng. Từ đó, người làng gọi ông là Thủ Thiệm, tức đem ghép chức Thủ sắc vào tên ông. Ông là người hoạt bát, nhanh nhẹn, thông minh, ứng đối tài tình nên có nhiều giai thoại để đời :
- Một đám cưới nọ tổ chức rất linh đình, hơn nữa số lễ vật của khách đến chúc mừng cũng để bù đắp vào các khoản chi phí, đó là chưa nói đến trường hợp gia chủ được lãi, nếu có chủ tâm tính toán trước. Thủ Thiệm ghét cay ghét đắng cái thói này. Tương truyền có một chuyện như vầy: Khi đi dự đám cưới, Thủ Thiệm mua một tấm lụa, viết lên đó ba chữ Hán thật to:”Miêu Bất Tọa” làm quà tặng đám cưới. Trong tiệc rượu, nhiều người nhờ Thủ Thiệm giải thích mấy chữ đó. Thủ Thiệm chép miệng: – Chà có rứa mà mấy ông cũng hỏi! “Miêu” là mèo, “Bất” là không, “Tọa” là ngồi. “Miêu Bất Tọa” là mèo không ngồi, mà mèo không ngồi tức là mèo đứng. Các ông các bà mừng “Bách niên giai lão”, “Bách niên hạnh phúc”, còn tui thì “Mèo Đứng” cũng vậy mà thôi chứ có khác gì đâu. Nhìn thấy tấm lụa có chữ “Miêu Bất Tọa” treo trang trọng giữa phòng chính, ai cũng bấm bụng cười thầm.

- Có cậu con trai học dốt, thi trượt nhưng người cha đã bỏ tiền mua chức cửu phẩm văn giai, mở tiệc đãi cả làng mừng con trai đỗ đạt. Mừng cháu có thành tích, Thủ Thiệm cho câu đối Nôm:

“Cha ở nhà đại du
Con đi thi đậu tru”

Câu đối Nôm dán trên cột nhà khiến chủ nhà bật ra tiếng chửi đổng, còn khách khứa tủm tỉm cười thầm.

- Trong ngày đám tang vợ, Ông đề trên lá phướn vợ chữ khuynh địa có nghĩa là méo đất, và khóc vợ, rồi kể lể thờ dài: “Lúc thiếu “cái nớ” thì làm răng mà các dì giúp tui được, phải không các dì?” khiến bà con chòm xóm “lỡ khóc, lỡ cười” với ông chủ nhà trong lúc tang ma bối rối.

E)- “Méo trời và Méo đất”: 

Có một ông thợ hớt tóc góa vợ nên đã quan hệ “già nhân nghĩa, non vợ chồng” với một bà góa chồng. Có hai câu thơ ông tự “vịnh” về mối quan hệ của chính mình thực đáng ghi nhớ :

Yêu em từ độ méo trời,
Khi nào méo đất mới rời em ra (!)

Yêu từ thuở “méo trời” đã hay, nhưng công khai thừa nhận sẽ hết yêu khi “méo đất” dẫu có hơi ác nhưng cách dùng từ thì quả thực tinh quái và thông minh hết chỗ chê.

G)- Bài thơ Tác hợp : (theo “Quảng Nam Nói Lái” của Huỳnh ngọc Chiến)

Ở xứ Quảng Nam có ông Dương Quốc Thạnh, biệt hiệu Sơn Hồ, chuyên làm thơ nói lái theo thể Đường luật, đối nhau chan chát trong từng câu từng chữ. Có một cậu công nhân gốc Hội An làm việc ở Phú Ninh quan hệ với một cô thợ may ở địa phương mang bầu. Cậu về thú thực với gia đình và xin cưới gấp nhưng ba mẹ không chịu. Ông lại là người quen biết cả hai bên nên nhà gái nhờ ông thuyết phục bên nhà trai. Cuối cùng đám cưới vẫn được diễn ra với cô dâu mang bụng bầu 6 tháng (!). Không khí nặng nề giữa hai họ được giải tỏa hoàn toàn khi ông, với tư cách chủ hôn, đọc bài thơ này và nhà trai thực sự 
vui vẻ khi tuyên bố nhận con dâu.

Ai bàn chi chuyện đã an bài,
Trai khiển đồng tình gái triển khai.
Cứ sợ cho nên thành cớ sự,
Mai than mốt thở lỡ mang thai.
Tính từ ngày tháng vương tình tứ,
Khai ổ bây giờ báo khổ ai.
Cưỡng chúng ông bà nghe cũng chướng,
Thôi đành để chúng được thành đôi !

Bài thơ quả thật vô cùng sâu sắc và lý thú. Chuyện đã rồi thì thôi đừng bàn ra tán vô làm chi. Do chàng trai điều khiển nên cô gái mới phải chìu theo nhưng lỗi là do cô đồng tình nên cũng không thể trách ai. Vì quan hệ lén lút nên mới xảy ra “cớ sự”. Bây giờ đã sắp đến ngày sinh nở rồi, sắp đến lúc “khai ổ” rồi mà đám cưới không thành thì sẽ làm khổ cho cả hai bên nhà trai nhà gái lẫn hai người trong cuộc.

Thêm một chuyện khác là ở Quận Đại Lộc cũng thuộc Quảng Nam có anh Trần Hàn xấu trai, mặt thì rỗ, lại thêm chột hết một mắt, nhưng anh ta hát hay nổi tiếng. Nhưng “Cao nhơn tắc hữu cao nhơn trị”, vì khi anh xuống làng La Qua, quận Điện Bàn, gặp một cô gái hát chỉ hai câu mà không tài nào đối được, đành bỏ nghề hát, tuyệt tích giang hồ. Câu hát rằng:

Trần ai gặp lúc cơ hàn
Rổ đan mặt mốt, xuống ngàn đổi khoai.

Cái chữ khó của câu hát là chữ “Rổ” .Đan mặt mốt, nghĩa trắng là nghèo quá phải đan rổ tre long mốt để đựng khoai, nghĩa đen lại là mặt rỗ hoa mè lại đui một mắt (mặt mốt nói lái là một mắt).

H)- Tranh đấu bị trâu đánh :

Ở một cơ quan nọ (dĩ nhiên là cơ quan của Việt cộng) có hội nghị họp chống tham nhũng cửa quyền. Gần kết thúc cuộc họp có một chị công nhân cũ của nhà máy đòi đứng lên phát biểu. Chị vừa nói vừa khóc: “Chúng tôi cũng muốn đấu tranh đòi quyền lợi lắm, nhưng như tôi đây, đấu tranh thì không biết tránh đâu, chưa kịp tránh đâu thì đã bị trâu đánh. Vì vậy bây giờ tôi đang thất nghiệp !

I)- Một mẩu đối thoại :

A: Bên đó thế nào ?
B: Ồ, có đại phong.
A: Làm gì thì làm, nhớ thủ tục đầu tiên đấy nhé !
B: Vâng, biết rồi, khổ lắm nói mãi. À, anh thấy cô ấy thế nào ?
A: Người đẹp có đôi chân thảo bình nên hình chụp tôi lộng kiếng rồi !
B: Anh thì lúc nào cũng tếu, cũng vũ như cẩn vậy.
A: Thôi chào, chúc anh mạnh sự lòi.!!!

(Chú thích : – Thảo bình, theo nghiã Hán Việt, thảo là cỏ, bình là bằng. Thảo bình là cỏ bằng. Cỏ bằng nói lái là cẳng bò. – Mạnh sự lòi nói lái là Mọi sự lành).

K)- Bài thơ chú Phỉnh :

Tạp chí Xưa Nay số 298 (12/2007), nhân kỷ niệm 15 năm ngày mất của Quách Tấn (một nhà thơ sở trường Thơ Đường luật có tên trong “Thi nhân Việt Nam”) có bài viết về tác giả bài thơ nói lái Chú Phỉnh nổi tiếng. Bài thơ nói lái như thế này:

Chú phỉnh tôi rồi Chính phủ ơi,
Chú khiêng đi mất chiến khu rồi !
Thi đua sao cứ thua đi mãi,
Kháng chiến như vầy khiến chán thôi !.

Theo ô.Quách Tạo, tác giả bài thơ nói lái này là Hồ Đệ, người đã gây dựng vào năm 1954 ở Quảng Nam tổ chức Hậu Quốc Dân Đảng phối hợp với nhóm các chức sắc Cao Đài do Cao Hữu Chí đứng đầu để chống Việt Minh và đã bị Tòa án Liên khu V xử.
Không hiểu sao về sau người ta lại cứ nghĩ tác giả bài thơ nói lái này là nhà thơ Quách Tấn, có thể vì theo lý luận của hỏi-cung-viên Cao Kế: “Bài thơ Đường này anh không làm thì ai vô đây mà làm?”.

Về chuyện này, năm 1991, Quách Tấn, khi đó đã mù, nói với Quách Tạo: “Việc đời cũng lạ. Văn của mình thì họ chê nhưng lại đem chép hàng vài chục trang sách của mình rồi ký tên, xuất bản làm tác giả. Còn văn bá láp và phản động thì họ lại quả quyết đó là của mình để tìm cách buộc tội”.

Cùng với tư tưởng “phản động” nầy, trong bài “Nói lái” của Đỗ Thông Minh cũng có ghi bài thơ “chú Phỉnh” tuy có khác đi đôi chút :

Kháng chiến thôi rồi khiến chán ôi,
Chiến khu để lúa chú khiên rồi !
Thi đua chi nữa thua đi quách,
Anh hùng ? Chỉ tổ ung hành thôi !
…
Rõ ràng, chính vì bài thơ được phổ biến bằng cách truyền miệng nên tình trạng “tam sao thất bổn” là không thể tránh, mặc dù nội dung không thay đổi nhiều lắm.

L)- Câu ró và Câu rạo :

Có anh chàng nọ trước kia để râu trông rất đẹp nhưng sau đó không biết lý do gì, cạo đi hàm râu của mình làm cho cô bạn gái nhận không ra. Chàng bèn làm thơ nói lái như vầy để than thở :

Xưa kia câu ró ngó xinh,
Bây giờ câu rạo vô tình ngó lơ!

M)- Nói lái để hẹn hò :

Trai gái miền Trung hẹn hò gặp gỡ nhau, sợ có người nghe nên tìm cách nói lái vẩn vơ về ruộng đồng, rơm rạ để hiểu ngầm với nhau.
Chàng nói bâng quơ: “bị môn, bị khoai, bị nưa”. Nàng chưa có cơ hội nên khất: “cau khô, trầu héo, tái môi.” hay “nón cụ, quai thao, tốt mối, xấu cuồng” hoặc “bưởi đỏ, cam sành, tốt múi”..

Người qua đường không thể hiểu rằng bị nưa là bựa ni (tức là bữa nay), tái môi là tối mai, tốt mối xấu cuồng là tối mốt xuống cầu, tối múi là túi mốt (tức là tối mốt).

N)- Đặt tên con :

Biết Tú Đạp là dân học thức nên có người quen nhờ đặt tên cho đứa con trai vừa mới sinh. Sau mấy ngày suy nghĩ, anh đề nghị người quen nên đặt tên con là Gia Bảo vì cái tên này nói lên rằng cả gia đình rất quí cậu bé.

Sau khi làm giấy khai sinh cho cậu bé được mấy ngày, ông bố đến gặp Tú Đạp giận dữ hỏi:

- Tại sao anh biết là hồi đó chúng tôi mua phải loại bao giả, hả? Bao nội địa thì có khi bị rách, chớ làm gì có bao giả !!! (Gia Bảo nói lái là Bao giả !)
O)- Thuyền ta lái gió : 

Biết nói lái, biết trò chơi chữ để thưởng thức cái của trời cho mà còn để tránh… làm phiền người nghe vì lời thật mất lòng. Nhưng cũng có trường hơp ngược lại, người nói vô tình nói lái làm khổ cả người nói lẫn người nghe.
Số là, có một ông thầy giáo khi đọc đề thi về bài thơ “Đoàn thuyền đánh cá” của Huy Cận, thay vì đọc câu “Thuyền ta lái gió với buồm trăng” đã vô tư đọc thành “Thuyền ta ló giái với buồm trăng”, khiến cả lớp cười rần lên làm ông thầy sượng chết người. Ôi, tiếng Việt đáng yêu mà cũng đáng sợ quá!

O)- Đít mấy lỗ :

Việt Nam thời chưa mở cửa, người dân sử dụng xe gắn máy phải mua xăng ở những cây xăng chui vì không có tiêu chuẩn để mua ở cửa hàng quốc doanh. Dấu hiệu của cây xăng chui là một cái chai đặt trên cục gạch nằm bên lề đường. Người khách dừng xe lại gần nơi đó sẽ có người đến chào hàng :

- Chành ao ! Đít mấy lỗ ?

Nếu là khách quen, sẽ trả lời đúng điệu :

- Chèm ao ! Đít hai lỗ.

Vậy là việc mua bán diễn ra một cách êm xuôi bằng những câu nói lái chuyên nghiệp. (Đó là: Chào anh, đổ mấy lít ? Chào em, đổ hai lít !)

Nguyễn Văn Hiệp

Phiên chợ độc nhất chỉ họp vào ngày mùng 1 Tết Nguyên đán

Thứ Hai, 08/02/2016 - 10:00

Chợ Gò - Trường Úc

 

Đông đảo nhân dân địa phương và khách du lịch đi Chợ Gò sáng Mùng 1 Tết Nguyên đán.

 

Đầu xuân hội chợ hai ngày tết/ Màu sắc chen nhau đủ lớp người/ Người bán, người mua, người xem hội/ Đầy ắp ngày xuân những tiếng cười. Đó là những câu thơ mà ông bà tổ tiên ngợi ca, tự hào về lễ hội, hội chợ Gò quê hương Bình Định, một mảnh đất giàu chất văn hóa.

Cách TP Quy Nhơn (Bình Định) khoảng 6 km, chợ Gò thuộc thôn Phong Thạnh, thị trấn Tuy Phước, nằm bên cầu Trường Úc là phiên chợ độc đáo mang đậm nét văn hóa miền đất võ. Nói là chợ Gò nhưng thật ra chỉ là bãi đất trống rộng, không một gian hàng, túp lều, các ngày trong năm cũng không một nhóm chợ mà chỉ họp một phiên duy nhất vào ngày mùng 1 Tết Âm lịch.

Theo những bậc cao niên trong vùng, từ thuở ấu thơ, các cụ đã chứng kiến cảnh nhộn nhịp đông vui của Hội chợ Gò ngày tết. Tương truyền, chợ Gò có nguồn gốc từ thời anh em nhà Tây Sơn dựng cờ khởi nghĩa. Vua Quang Trung ngày ngày, thấy quân lính băn khoăn nỗi xa nhà, cảnh người vợ trẻ ôm con chờ chồng… nhân dịp Tết đến xuân về, nhà Vua cho mở lễ hội giải trí vui xuân để động viên tinh thần quân sĩ.

Nghe tin, nhân dân trong vùng nô nức kéo đến tham dự. Và từ đó, Lễ hội xuân xuân chợ Gò đã đi vào tiềm thức của người dân địa phương như một nét văn hóa cộng đồng không thể bỏ.

Ngày nay, người dân tỉnh Bình Định nói chung và người dân huyện Tuy Phước nói riêng xem Lễ hội xuân chợ Gò là nơi vui chơi, cầu lộc ngày đầu năm mới. Hơn 225 năm qua, cứ đến Mùng 1 Tết, người dân miền Đất Võ lại tổ chức Hội chợ Gò để vui xuân và cũng là để lưu giữ truyền thống, phong tục tốt đẹp của dân tộc.

 

Lầu Vọng cảnh ven sông Hà Thanh nơi neo thuyền của nghĩa quân Tây Sơn.

 

Đến chợ “mua” lộc, cầu duyên

 

Kể những câu chuyện về chợ Gò, bà Lê Thị Thức (70 tuổi, thôn Phong Thạnh) bồi hồi đọc 4 câu thơ: Chợ Gò Phong Thạnh - Mỹ Cao/ Gần sông gần núi, biết bao nhiêu tình/ Tình đồng đội, nghĩa đồng bào/ Ai ơi, có biết công lao Bác Hồ. Câu ca dao mà người dân Bình Định không bao giờ quên khi nhắc đến Hội chợ Gò.

Khác với những phiên chợ họp thường ngày, chợ Gò giống như một lễ hội vui xuân. Khi tiếng pháo giao thừa vừa dứt, người dân vùng phụ cận mang đến đây những sản vật địa phương của mình như gánh rau, các loại trái cây, thực phẩm, nhưng nhiều nhất vẫn là cau trầu… Họ đem đến bán để lấy lộc đầu năm. Người mua không phải vì thiếu thức ăn mà muốn “mua” cái lộc đầu năm.

Chợ Gò ví như hội vui xuân nên việc mua bán không mạng nặng kinh doanh. Ở đây không có sự mặc cả về giá, không cò kè bớt một thêm hai. Tất cả là để họ trao cho nhau chút lộc đầu xuân, chúc phúc cho mọi người, mọi nhà một năm mới an khan thịnh vương. Đặc biệt, khách đến Hội chợ Gò có nhiều đôi trai gái ở tuổi đôi mươi, họ khoác tay nhau cùng mua vài quả cau, lá trầu và chút vôi để cho duyên thắm tình nồng lứa đôi. Nhiều cặp trai gái đã nên vợ thành chồng từ phiên chợ Gò.

Đã 45 năm bán trầu cau ở chợ Gò mỗi dịp Tết, bà Lê Thị Thức cho biết, hơn 40 năm qua, cứ dịp Tết về tôi lại ra vườn chọn những buồng cau, lá trầu đẹp nhất gánh ra chợ Gò bán lấy lộc đầu năm. Trước đây, hàng hóa ở chợ khá đơn giản, người vài buồng câu, xếp trầu, người vài bó rau muống, chùm sung, quả đu đủ… thì nay đủ các mặt hàng nhưng khách chủ yếu mua cau trầu là chính.

“Theo tục lệ, khách hàng mua 12 lá trầu để tượng trưng 12 tháng trong năm, hai trái cau, một ít vôi Trường Úc đem về để lên bàn thờ. Sau ngày mùng 7 tết hạ xuống và chỉ cần nhìn vào từng lá trầu là biết tháng đó, năm đó gia đình mình gặp điều may mắn hay không tốt. Còn muối hạt thể hiện sự mặn mà, chùm trái sung, ý nói lên sự sung túc giàu sang của mọi gia đình làm ăn trong năm mới”, bà Thức chia sẻ.

Dù chỉ họp một ngày duy nhất trong năm nhưng Chợ Gò mang đậm nét văn hóa truyền thống của dân tộc. Vì lẽ đó, chợ Gò - Bình Định đã lọt vào tóp “100 phiên chợ độc đáo nhất Việt nam” được Trung tâm Sách Kỷ lục Việt Nam xếp hạng.

Ông Nguyễn Đình Thuận, Phó Chủ tịch UBND huyện Tuy Phước (Bình Định) cho biết, đến nay vẫn chưa có tài liệu chính xác định Lễ hội Chợ Gò có nguồn gốc từ đâu, thời gian nào, nhưng có thể khẳng định đây là Hội chợ xuân lớn nhất tỉnh Bình Định. Hàng trăm năm nay, Hội xuân chợ Gò luôn được duy trì như một nét văn hóa cộng đồng của nhân dân địa phương. Với ý nghĩa đó, từ lâu địa phương đang tiếp tục tìm kiếm, thu thập những chứng cứ lịch sử, đồng thời có đơn gửi lên các cơ quan cấp trên xem xét công nhận Chợ Gò là di sản văn hóa phí vật thể quốc gia.

Doãn Công

Giải mã thú vị về “thần chú” của người Việt xưa