SỐNG GỞI THÁC VỀ ....1 nhan vật lịch sử

Sống gửi thác về - một nhân vật lịch sử

16:20' 18/04/2008 (GMT+7)

- Cuộc kháng chiến không cân sức kéo dài chỉ ba năm nhưng là ba năm đẹp đẽ, khí phách nhất một đời người, một đời vua, đưa một Hàm Nghi trẻ tuổi thành một vị vua yêu nước, một ngọn cờ hội tụ nghĩa sĩ… Sự nghiệp dù không “thành công” nhưng vua Hàm Nghi đã “thành nhân”. Tên tuổi ông đã đi vào lịch sử, bên cạnh tên tuổi những vị hoàng đế yêu nước triều Nguyễn…

Sau những dòng suy tư về lăng mộ còn quá đơn sơ của các cựu hoàng Thành Thái và Duy Tân, lòng tôi vẫn canh cánh khi chưa nhắc tới nấm mồ cô quạnh ở phương trời xa của vị vua yêu nước của triều Nguyễn - Hàm Nghi. Sự kính trọng các bậc “đế vương” yêu nước mà phận bạc, một lần nữa lại thôi thúc tôi trở lại cố đô Huế.

Con đường của người xưa

Tôi bỗng thấy như mình đang lần ngược lại hành trình năm xưa vua Hàm Nghi rời bỏ ngai vàng, hướng về miền rừng núi hiểm trở, hội tụ nghĩa quân phất cờ Cần Vương cứu nước.

Chân dung vua Hàm Nghi. Ảnh tư liệu

Đèo núi cheo leo và heo hút miền giáp ranh Hà Tĩnh – Quảng Bình gợi nhớ nơi này xưa kia từng là đai bản doanh kháng chiến Cần Vương. Ở đây, trong suốt ba năm kháng chiến, ba bà Thái hậu và vua kế nhiệm Đồng Khánh (cũng anh ruột vua Hàm Nghi) thường gửi thư kêu gọi trở về. Thậm chí Toàn quyền Paul Bert đã định đưa Hàm Nghi làm vua bốn tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh và Quảng Bình. Mỗi lần như vậy, vua Hàm Nghi chỉ nói: “Ưa chết trong rừng hơn là trở về làm vua mà ở trong vòng cương tỏa của người”.

Cũng đâu đây vùng này, trong cuộc chiến không cân sức, vua Hàm Nghi bị tên phản bội Trương Quang Ngọc dẫn quân vây bắt. Sử sách còn lưu truyền khí phách của vị vua trẻ tuổi, khi Người cầm gươm chỉ vào mặt kẻ phản bội mà bảo: “Mi giết ta đi còn hơn là mang ta nộp cho Tây”.

Đây rồi, núi non và hang động Tuyên Hóa, miền tây Quảng Bình, nơi từng chở che quan quân vua Hàm Nghi tiến về phương bắc, tìm nơi đặt đại bản doanh.

Và kia, miền tây Quảng Trị. Ánh sáng ban mai chiếu rọi một vùng núi non xanh thẳm, xa xa. Thung lũng Cùa, chính ở đây, tại thành Tân Sở từng diễn ra sự kiện lịch sử hệ trọng, vua Hàm Nghi đặt bút phê chuẩn Hịch Cần Vương thứ nhất, kể tội giặc Pháp và kêu gọi dân chúng vùng dậy chống ngoại xâm.

Ở mảnh đất Tân Sở này, nhà vua trẻ tuổi mới mười bốn, bắt đầu nhận ra con đường cứu nước đang đi và trọng trách nặng nề đang đặt lên vai mình. Lịch sử còn ghi nhớ câu nói ở thời điểm đó của ông: “Đi đâu cũng được, sống thế nào cũng được, miễn là đuổi giặc Pháp ra khỏi đất nước”.

Cửa thành Chương Đức (cửa "Sập") đã trùng tu. Ảnh: TTM.

Đêm nghỉ lại ở khách sạn “Thành Nội” sát hoàng thành và gần một viện bảo tàng xưa kia từng là Trường Trung học Hàm Nghi, tôi trằn trọc: cổng thành nào đây một trăm năm trước nhà vua trẻ tuổi từ giã cung thành tráng lệ bước vào cuộc trường chinh không có ngày trở về? Quả vậy, không bao giờ vua Hàm Nghi trở lại hoàng cung nữa, dù chỉ một lần. Sau khi bị bắt, nhà vua chỉ được giải về cửa biển Thuận An.

Tôi tìm về Thuận An. Trong ánh nắng ban mai, bãi cát trắng vắng người, rừng phi lao lặng gió như bao năm trầm ngâm chứng kiến số phận một bậc quân vương. Nơi đây, vua Hàm Nghi chỉ được dừng lại ngắn ngủi để bước vào chuyến lưu đày vĩnh viễn, không gặp mặt, dù là lần cuối cùng, những người ruột thịt. Nén chặt nỗi đau, nhà vua thốt ra lời: “Tôi thân đã tù, nước đã mất, còn dám nghĩ gì đến cha mẹ, anh em nữa".

Cuộc kháng chiến dưới ngọn cờ Cần Vương kéo dài chỉ ba năm, nhưng là ba năm đẹp đẽ nhất, hào hùng và rực rỡ nhất một đời người, một đời vua, đưa một Hàm Nghi trẻ tuổi trở thành một vị vua yêu nước, một ngọn cờ tụ nghĩa, nuôi dưỡng tinh thần độc lập chống ngoại xâm trong suốt "trăm năm đô hộ giặc Tây". Sự nghiệp dù không “thành công”, nhưng vua Hàm Nghi đã “thành nhân”. Tên tuổi ông đã đi vào lịch sử, bên cạnh tên tuổi những vị hoàng đế yêu nước triều Nguyễn - Thành Thái và Duy Tân…

Lưu lạc đất người

Vua Hàm Nghi, tên huý là Nguyễn Phúc Ưng Lịch, con thứ 5 của Kiên Thái Vương (con thứ 29 của vua Thiệu Trị), sinh ngày 3.8.1871, em ruột của vua Kiến Phúc và vua Đồng Khánh.

Ông lên ngôi ngày 2.8.1884, khi mới 13 tuổi. Một năm sau, rạng sáng 6.7.1885, nhà vua bất ngờ được các quan đại thần Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết vời trốn khỏi Hoàng thành sau cuộc binh biến chống thực dân Pháp bất thành ở đồn Mang Cá.

Ngày 26.9.1888, vua Hàm Nghi bị bắt. Không bao ngày sau đó, một con tàu viễn dương đã đưa nhà vua thẳng hướng Phi châu. Ngày 13.1.1889 tàu cập bến Alger, thủ đô của nước Algérie. Cựu hoàng Hàm Nghi bắt đầu cuộc đời lưu đày biệt xứ khi tuổi đời bước sang 18.

56 năm trời, lưu lạc trên đất khách quê người, vua Hàm Nghi phải sống một cuộc đời bình thường cách xa đất nước, biệt lập với cộng đồng dân tộc.

Chưa ai kể thật tường tận những năm tháng lưu vong của ông. Chỉ biết rằng, trong năm đầu tiên, vua Hàm Nghi từ chối, không chịu học tiếng Pháp, vì ông cho đó là thứ tiếng của kẻ xâm lược nước mình. Ông giao tiếp với mọi người qua người phiên dịch. Về sau, thấy người Pháp ở Algérie thân thiện, khác với người Pháp ở Việt Nam, nên ông bắt đầu học tiếng Pháp, trở thành người thành thạo tiếng Pháp.

Ông tìm sự khuây khỏa bằng âm nhạc, hội họa và trở thành một họa sĩ theo trường phái của danh họa Pháp Paul Gauguin. Rồi lấy vợ (năm 1904) và sinh con: công chúa Như Mai (sinh 1905), Công chúa Như Lý (1908) và Hoàng tử Minh Đức (1910).

Nhưng trong sâu thẳm con tim, ông vẫn hướng về cố quốc. Dân địa phương vẫn nhìn thấy “ông hoàng An-Nam” (Le prince d’Annam) trong bao năm luôn búi tóc, dùng khăn xếp trên đầu, mặc áo dài, giữ nguyên y phục truyền thống dân tộc mình.

Bệnh trọng và tuổi tác đã buộc vị cựu hoàng yêu nước từ giã cõi đời ở tuổi 73, ngày 4.1.1944, tại Alger, thủ đô nước Algierie, mang theo nỗi u hoài, tủi hờn vong quốc.

Những năm đầu 60 của thế kỷ trước, các con của vua Hàm Nghi đã dời hài cốt vua cha về an táng ở làng Thonac, tỉnh Dordogne, miền tây nước Pháp, cách Paris hơn 500 km.

Mộ cựu hoàng Hàm Nghi ở làng Thonac, tỉnh Dordogne (nước Pháp). Ảnh tư liệu.

Nấm mồ nhà vua yêu nước ấy vẫn lưu lạc xứ người, cô đơn, cách trở và quạnh hiu, bao năm thưa thớt bóng dáng họ hàng ruột thịt và đồng bào.

“Sống gửi thác về” vẫn là ước vọng ngàn đời của con dân Việt. Đã quá lâu, hơn trăm năm, di hài nhà vua yêu nước Hàm Nghi nương gửi xứ người. Đón ông trở về và đặt nằm ấm áp trong lòng đất quê hương, giữa con tim thành kính của đồng bào mình là ước vọng nhiều năm qua của người dân Việt Nam.

Ngày về đến gần

Thế rồi, tin tức di hài vua Hàm Nghi sắp hồi hương lan nhanh như một tin vui. Nhưng lăng mộ sẽ đặt ở đâu, bao giờ đưa Người về và liệu còn có những trở ngại nào không. Tôi vội tìm gặp những người có trách nhiệm, người có liên quan.

Với những điều tôi quan tâm, Giám đốc Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô (TTBTDTCĐ) Huế, kiến trúc sư Phùng Phu không chỉ là người có trọng trách đặc biệt mà còn là người am tường nhất. Ông cho tôi biết: Khu vực lăng Đồng Khánh là nơi TTBTDTCĐ Huế đề xuất làm địa điểm đặt di hài và xây lăng mộ của vua Hàm Nghi.

Cơ sở của sự lựa chọn này, theo ông: Vua Đồng Khánh và vua Hàm Nghi cùng huyết tộc, là hai anh em ruột. Không gian và cảnh quan của lăng Đồng Khánh rất thuận tiện để có thể xây nơi an nghỉ vĩnh viễn đàng hoàng xứng đáng với sự tôn kính giành cho nhà vua yêu nước Hàm Nghi. Sự lựa chọn này đã có tiền lệ, vì trong khung viên lăng Tự Đức, từ xưa, cũng đã có lăng vua Kiến Phước (được gọi là bồi lăng).

Tôi cũng đặt câu hỏi tương tự khi gặp ông Nguyễn Phúc Bảo Hiền, cháu nội của vua Thành Thái tại khu An Lăng. “Mệ” Hiền, người ta vẫn gọi ông theo cách xưng danh với người trong hoàng tộc, cho rằng nên đặt ở An Lăng, nơi đã có lăng mộ hai nhà vua yêu nước Thành Thái và Duy Tân. Nhưng nhiều nhà Huế học không đồng tình, vì An Lăng nay đã quá chật và “không tương xứng với vị thế của Vua Hàm Nghi”…

Về sự đồng thuận, Giám đốc Phùng Phu cho biết: Ngoài quyết định của Bộ Ngoại Giao và UBND Thừa Thiên-Huế, đại diện gia đình vị cựu hoàng cũng từng có nguyện vọng đưa di hài vua Hàm Nghi về nước.

Về cấu trúc phức tạp của ngôi mộ Hàm Nghi? Vì trong mộ, ngoài di hài Hàm Nghi có các di hài khác của Công chúa Như Mai, Hoàng tử Minh Đức …. Giám đốc Phùng Phu cho biết ngôi mộ ở Pháp là loại “mồ chồng”, tức dưới mộ là một hầm có nhiều tầng, nhiều hốc chứa các di hài khác nhau nên việc di dời hay tách riêng không có gì khó. Tình trạng này rất phổ biến ở Pháp và không thể là một trở ngại.

Tôi kết câu chuyện dài và thật thú vị với ông giám đốc bằng câu hỏi: khi nào có thể thực hiện việc di dời? Ông trả lời tự tin: Nên chờ đến tiết thanh minh mát mẻ, mùa tảo mộ. Muộn nhất là tháng 3 năm 2009.

Thoáng một chút bất ngờ, rồi tôi bỗng tin vào sự tự tin của ông giám đốc. Điều day dứt của tôi và của bạn đọc vài tuần trước, bây giờ không chỉ đã trở thành niềm hy vọng mà là một hiện thực trong tầm tay.

Điều vui nữa, trước khi di hài nhà vua trở về, ở phía tây Hoàng thành đã có một ngôi trường mới, trường trung học cơ sở mang tên Hàm Nghi. Hẳn các cựu học sinh của mái trường Hàm Nghi xưa sẽ vui hơn, vì tên tuổi nhà vua yêu nước đã trở lại với một ngôi trường ngay trong nội thành Huế, sau mấy chục năm chỉ nằm trong ký ức họ.

Tôi cũng còn được biết, ở thành phố Hồ Chí Minh, từ năm 1997 đã có một ngôi trường tiểu học dân lập chất lượng cao mang tên nhà vua yêu nước Hàm Nghi. Và ở thành phố lớn này, từ bao nhiêu năm nay, vẫn có một đại lộ Hàm Nghi ngay trung tâm thành phố.

Còn ở nơi nào nữa trên đất nước Việt Nam có ngôi trường, hoặc đường phố mang tên một nhân vật lịch sử đã và đang được dân tộc ghi công? Chỉ biết ở Thủ đô Hà Nội chưa có một con đường nào, thậm chí một ngôi trường nào mang tên Hàm Nghi, dù đã mang tên nhiều vị quần thần của Phong trào Cần Vương như Trần Xuân Soạn, Tôn Thất Thiệp v.v….

Không chỉ với vua Hàm Nghi, tên các nhà vua yêu nước khác thuộc triều Nguyễn - Thành Thái, Duy Tân cũng vắng bóng trên những con đường của Thủ đô.

Cùng với sự kiện đưa di hài cựu hoàng Hàm Nghi về nước với những nghi lễ trang trọng và thành kính, việc đặt cho một đường phố hay một ngôi trường tên những nhân vật lịch sử như Hàm Nghi, Thành Thái, Duy Tân … không chỉ là sự tri ân của dân tộc đối với các bậc tiền bối, mà còn có ý nghĩa chuyển lại cho con cháu mai sau tinh thần yêu nước thương nòi ngàn đời của dân tộc ta.

Đó cũng là trách nhiệm trả lại sự công bằng cho quá khứ, cho lịch sử đang đặt lên vai thế hệ hôm nay.

Trần Thanh Minh